In Vlaanderen kennen weinigen Maria João Rodrigues, maar in Europese kringen is ze een naam als een klok. In de jaren 1990 was ze nog Portugees minister van Werk onder premier António Guterres, maar vanaf de eeuwwisseling lag ze mee aan de basis van een resem grote Europese initiatieven, zoals de EU-strategie voor groei en werkgelegenheid, het Verdrag van Lissabon, de hervorming van de eurozone, de Pijler van Sociale Rechten, de strategische partnerschappen en de routekaart voor de toekomst van de EU. Ze was Speciaal Adviseur voor Europese voorzitterschappen en Commissies, en Europarlementslid en vicevoorzitter van de sociaaldemocratische S&D-groep.

Sinds 2017 is Maria João Rodrigues voorzitter van de Foundation for European Progressive Studies (FEPS), de fantastische denktank in Brussel die de brug legt tussen de academische wereld en beleidsvoerders. “Sociaaldemocraten hebben altijd geloofd in vooruitgang, maar moeten de invulling ervan voortdurend herdenken. FEPS probeert daarin haar rol te spelen. Vandaag is vooruitgang niet meer eenzelfde soort groei of gewoon een hoger bbp. Het dna van sociaaldemocraten heeft altijd bestaan uit vrijheid, gelijkheid en solidariteit, maar nu moeten we daar een vierde element aan toevoegen: duurzaamheid. Want dit zal alles beïnvloeden.”

U wordt ‘de moeder van de EU Lissabon Strategie’ genoemd, het actieplan uit 2000 dat van Europa de meest competitieve economie van de wereld moest maken met meer en betere jobs en sociale cohesie. Hoe ging dat?

“Daarvoor moet we eerst terug een paar jaar eerder. Als Portugees minister van Werk lag ik mee aan de basis van de Europese Werkgelegenheidsstrategie. Er werden toen heel wat fiscale regels ingevoerd in Europa, maar een strategie om werkloosheid aan te pakken ontbrak. Daar bestond ook geen steun voor bij de ministers van Financiën. We moesten dus iets compleet nieuw bedenken: de zogenaamde Open Coördinatiemethode; onderlinge vergelijkingen tussen lidstaten op basis van gemeenschappelijk objectieven, wat we nu soft law noemen. Dat mondde in 1997 uit in het Verdrag van Amsterdam.”

Er was dus een nieuwe methode van besluitvorming nodig, die geen harde Richtlijnen waren, om vooruit te geraken? Zonder die nieuwe methode kon er nadien ook geen EU Lissabon Strategie komen?

“Precies. Tijdens het Portugese voorzitterschap in 2000, een symbolisch jaar, hadden we grote ambities op economisch én sociaal vlak. Ik werkte in die periode veel samen met Jacques Delors. Een privilege. Van hem kreeg ik het advies om via de premiers een doorbraak te proberen forceren, in plaats van via de ministers van Financiën die sowieso niet happig waren om bevoegdheden naar Europa over te hevelen. Ik besefte al snel dat we de nieuwe Open Coördinatiemethode moesten toepassen op domeinen als sociale bescherming. Tuurlijk is in de EU vooral hard law nodig die democratisch gestemd wordt, maar op dat moment was deze methode de juiste tactische keuze om domeinen als sociale bescherming in de Europese sfeer te brengen. Ik ben nog altijd trots op deze nieuwe vorm van besturen. Deze coördinatie van nationaal beleid bestaat tot op de dag van vandaag: het Europees Semester, wereldwijd de meest ontwikkelde coördinatie tussen landen over economisch en sociaal beleid.”

De Europese Pijler van Sociale Rechten in 2017 was ook een mijlpaal.

“Die was er nooit gekomen zonder de financiële crisis van 2009-2010, die een probleem van architectuur van de EU blootlegde. Onze economische en monetaire Unie was niet af. We hadden geen antwoord op de crisis. Het was een zeer pijnlijke episode, die verdeeldheid creëerde tussen landen. Ik was intussen Europarlementslid en vicevoorzitter van de S&D-groep belast met Economische en Sociale Zaken. We moesten de pagina van het besparingsbeleid omdraaien. Er was een ambitieuze aanpak nodig voor een sociaal Europa. Dat was toen ook de voorwaarde voor onze steun aan Jean-Claude Juncker om Commissievoorzitter te worden.

Ook de Pijler voor Sociale Rechten was een gevecht. In het eerste voorstel van de Commissie gold die Pijler enkel voor de eurozone. Daar kon ik niet mee akkoord gaan.

Ook de Pijler voor Sociale Rechten was een gevecht. In het eerste voorstel van de Commissie gold die Pijler enkel voor de eurozone. Daar kon ik niet mee akkoord gaan. Ik was Europarlementslid voor de héle Unie, niet enkel voor de eurozone. Gelukkig konden we dit veranderen. Maar er bleef tegenkanting. Vooral Hongarije en Polen waren tegen bindende afspraken op sociaal vlak. Op de Gotenburg Top van 2017 kregen we de Pijler toch ondertekend door álle Europese instellingen: de Raad, het Parlement en de Commissie. Dat was de eerste keer dat dit gebeurde sinds het Handvest van Grondrechten van de EU in 2007.”

Wat beschouwt u als de voornaamste verwezenlijkingen in de afgelopen legislatuur?

“Dat waren er best wat. Naast de Green Deal, denk ik op sociaal vlak aan de Richtlijn inzake minimumlonen en collectieve onderhandelingen, de EU-zorgstrategie voor kinderopvang en langdurige zorg, het Sociaal Klimaatfonds, de EU-strategie voor gelijke beloning voor vrouwen. Ook belangrijk was de grote fiscale stimulans om lonen te beschermen en werkloosheid te bestrijden, zoals het Europese instrument voor tijdelijke steun om werkloosheidsrisico's in een noodsituatie te beperken (SURE), en ook het NextGenEU herstelplan om onze economie te transformeren.”

Hoe verklaart u deze opmerkelijke doorbraken?

“Er zaten sterke progressieve persoonlijkheden in de Commissie, het Parlement en de Raad. Ook was er goede coördinatie bij de sociaaldemocraten tussen Nicolas Schmit (Europees commissaris voor Werkgelegenheid en Sociale Rechten, wv), de S&D-groep in het Parlement en de ministers. Dat was een aantal jaren geleden wel eens anders. Toen gingen de ministers rechtstreeks van de luchthaven in Zaventem naar de officiële vergaderingen. Vandaag is het de gewoonte om altijd vooraf in de familie samen te komen om de strategie te bespreken. Sociaaldemocraten hebben op die manier veel kunnen verwezenlijken.”

Op 16 april 2024 was er de Verklaring van La Hulpe, opnieuw ondertekend door álle Europese instellingen, die de Europese Pijler van Sociale Rechten opnieuw bevestigt als kompas voor het sociaal beleid van de EU in de komende jaren.

“Die Verklaring is een mooie verwezenlijking van het Belgische voorzitterschap, dat zeer ambitieus was. Het Sociaal convergentiekader, dat bij een volgende crisis niet alleen naar economische maar ook naar sociale onevenwichtigheden zal kijken, is een belangrijke verwezenlijking van het Belgische voorzitterschap. Toch ligt er nog veel werk op de plank bij het implementeren van de Pijler van Sociale Rechten. Eén van de ambities moet zijn dat álle werknemers, ook platformwerkers en zelfstandigen, kunnen genieten van sociale bescherming.”

Eén van de ambities moet zijn dat álle werknemers, ook platformwerkers en zelfstandigen, kunnen genieten van sociale bescherming.

Vandaag zijn de besparingsstemmen terug en moet meer geïnvesteerd worden in defensie. Zal er nog geld zijn voor sociaal beleid?

“Het klopt dat de EU nu in een compleet verschillende internationale context opereert, met grote spanningen op het eigen continent. Ik vind dat we Oekraïne moeten ondersteunen, veel meer dan we nu doen. Europa moet zijn defensiecapaciteit opbouwen. Maar we mogen nooit accepteren dat dit wordt gebruikt als argument om het sociaal beleid of de groene transitie op te offeren.”

Critici zullen zeggen: je kunt een euro maar één keer uitgeven.

“Er zijn zowel grote veiligheidszorgen als grote sociale en groene zorgen. Om op al die vlakken vooruitgang te boeken, moet Europa sterke financiële middelen ontwikkelen. Anders komen we er niet. We hebben zopas de hervorming van het Stabiliteits- en groeipact afgerond, dat meer ruimte laat voor investeringen. Maar dit is niet genoeg. We moeten de nationale budgetten aanvullen met een sterkere Europese investeringscapaciteit. De EU moet permanente leencapaciteit voorzien, zodat de lidstaten niet hoeven te snijden in hun sociale uitgaven.”

Er is héél veel geld nodig?

“Daarom is het belangrijk dat we ook het geld van private investeerders mobiliseren. De schaal van de uitdagingen is enorm. Publieke investeringen kunnen vooruitlopen en het risico voor private investeringen verminderen. Gelukkig is de ECB daar nu ook steeds meer van overtuigd. Haar rol is cruciaal. De inflatie is bijna onder controle. Het is tijd om weer volop private en publieke investeringen te lanceren.”

De inflatie is bijna onder controle. Het is tijd om weer volop private en publieke investeringen te lanceren.

Ook de geesten rond het belasten van de rijken lijken te rijpen.

“We kunnen de kwetsbaren niet beschermen zonder belastingen. Sociaaldemocraten zijn voorstander van progressieve belastingen, maar willen ook nieuwe bronnen van belastingen: op vervuilende activiteiten en financiële speculatie. Ook de grote platformen boeken nog steeds megawinsten zonder dat die belast worden.

De EU heeft in de afgelopen periode geprobeerd om een nieuw regelgevingskader te creëren voor het businessmodel van, vooral Amerikaanse, platformen. Maar we lopen nog steeds erg achter. China was slim genoeg om eigen platformen te bouwen. Europa moet een platformstrategie ontwikkelen in de komende periode. We moeten controle krijgen over onze Big Data.”

U pleit voor een Europese Facebook of TikTok?

“Dat zou super zijn. Ook om democratische redenen. We moeten ons publieke debat beschermen tegen buitenlandse inmenging en fake news. De Europese verkiezingen lopen straks echt gevaar. Europa heeft een ambitieus plan nodig voor een eigen Europees media-ecosysteem, met eigen sociale netwerken en nieuwsbedrijven.

De digitale revolutie is de echte revolutie van vandaag. Ze zal alles in ons leven veranderen. Zelfs onze relatie met de realiteit. Wat is echt? Wat is virtueel? Virtual reality is vandaag al deel van de realiteit. Dus hebben we regels nodig om ze te beheren.”

Eén van de grote verwezenlijkingen van sociaaldemocraten is de Green Deal. Komt ze onder druk?

“Het moeilijkste moet nog komen: ze implementeren in de lidstaten en ervoor zorgen dat dit sociaal rechtvaardig gebeurt. Kijk, de problemen situeren zich vooral in de landbouw, het transport en de woonmarkt. We moeten het inkomen van de boeren beschermen en van hen actieve actoren maken in de transitie. Op het vlak van het transport is groen en toegankelijk publiek transport de absolute prioriteit. Maar we moeten ook snel een betaalbare elektrische wagen bouwen. De Chinezen hebben die al.

De Europeanen moeten snel een betaalbare elektrische wagen bouwen. De Chinezen hebben die al.

En, ten slotte, is betaalbaar wonen een groot probleem, vooral voor jongeren. We hebben een Europees Plan voor Wonen nodig, met als kernwoorden: groener en slimmer. Een nieuwe European way to live moet straks één van onze vlaggenschepen worden.”

Sociaaldemocraten komen met oplossingen om mensen te beschermen. Toch gaat de sociaaldemocratie vooral achteruit.

“Ik zie vooral ups en downs. Er waren momenten dat we 10 sociaaldemocratische regeringen hadden, dan weer 4, op een gegeven moment waren het er zelfs 17. Maar het klopt: de S&D zit momenteel niet in pole position. Al blijven we, samen met de EVP, de belangrijkste politieke familie in het Europees Parlement.”

Is de huidige EVP nog wel een partner voor de S&D? Want ze is op bepaalde dossiers serieus naar rechts opgeschoven.

“De EVP staat voor een belangrijke keuze: wil ze in het kamp van de sterke Europese krachten blijven of kiest ze voor een alliantie met hen die tegen een sterk Europa zijn.”

Zijn sociaaldemocraten vandaag minder of meer Europees gezind dan 20 jaar geleden?

“Een pak meer! Dat was een leerproces. Sociaaldemocraten die er niet in geslaagd zijn om hun Europees denken te ontwikkelen, hebben veel invloed verloren. Zoals in Frankrijk. Nu moeten we rekenen op Emmanuel Macron om stappen vooruit te zetten, stel je voor. Sociaaldemocraten moeten op álle niveaus aan politiek doen: lokaal, nationaal én Europees. In mijn thuisland Portugal hebben we dat altijd zo gedaan en zijn we lange periode aan de macht geweest. Onlangs verloren we helaas nipt de macht.”

Portugal was altijd het land waar extreemrechts niet bestond, maar nu is er Chega. Hoe verklaart u dat?

“Lang dachten we een vaccin te hebben tegen extreemrechts. Na de democratische Anjerrevolutie in 1974, die echt een democratische revolutie was, leken de wortels van het fascisme uitgeroeid. De overgebleven fascisten durfden zich niet te manifesteren. Vandaag zien ze dat ze niet alleen zijn in Europa en komen ze weer boven water. Ook in Portugal speelt extreemrechts listig in op de angsten van mensen. Het communiceert heel effectief op sociale media. Sociaaldemocraten kunnen er iets van leren.”

Extreemrechts communiceert heel effectief op sociale media. Sociaaldemocraten kunnen er iets van leren.

Beloont het algoritme niet gewoon meer de bagger van extreemrechts dan de beleidsnuance van sociaaldemocraten?

“Dat zeker. Maar we zullen toch een oplossing moeten vinden. Daarom pleit ik voor een nieuw Europees media-ecosysteem. Dat is nodig om onze democratie te beschermen.”

Straks zal radicaal-rechts in het Europees Parlement wellicht een pak groter zijn.

“De traditionele aanpak van het cordon sanitaire is niet langer effectief. We moeten radicaal-rechts openlijk confronteren met argumenten. Want het is een grote illusie dat mensen beter worden beschermd door terug te plooien binnen de eigen grenzen. Alleen de EU kan de mensen echt beschermen, en dat moeten we blijven herhalen.”

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 5 (mei), pagina 44 tot 49

• interview
• Maria João Rodrigues
• Europa