EURO 2024 loopt van 14 juni tot 14 juli in Duitsland. Onder het motto: ‘Vereint im Herzens Europas’.

Ik noem Duitsland het sociaal en democratisch gidsland van het voetbal. Met dank aan drie unieke kenmerken van de Duitse voetbalcultuur: het sociaal engagement als vanzelfsprekend onderdeel van de werking van de voetbalbond; de verplichte maximum 49% eigendomsregel van de profclubs; en de professionele pedagogische fanbegeleidingsprojecten. Tegelijk speelden overwinningen van de nationale ploeg vaak een cruciale ondersteunende rol bij maatschappelijke omwentelingen.

Ik bezocht de voorbije drie decennia op geregelde tijdstippen de klassieke voetbalsteden. En ontdekte, na vele gesprekken, de sociologische en politieke verwevenheid. Ik schreef er een boek over: Der Kaiser & die Mannschaft. Een historische voetbalreis door het land van Beckenbauer (Best in Books, 2024).

DE WEIMARREPUBLIEK 1919-1933: voetbal als 'sociaal levensgevoel'

Winter 1918. Walther Bensemann was een humanistische Jood. Een onafhankelijke geest met een sociaaldemocratische inspiratie. Vanuit zijn levensvisie haatte hij de oorlog en toonde er vanaf 1914 zijn afkeur voor. ‘De man die het voetbal naar Duitsland had gebracht’, zo werd hij genoemd. Hij geloofde in de vredelievende kracht van het spel om de bal. Twee jaar na das Grosse Krieg richtte hij het voetbalweekblad Der Kicker op. Hij vuurde het idee aan van ‘burgerschap door voetbal’ en steunde voluit de artistieke stijl: ein System der Freiheit. Tegelijk werd hij op zijn beurt uitgespuwd door conservatieve nationalisten. Zij omschreven voetbal als Fusslümmelei: een sport voor ‘halve wilden, onbenullen en jonge nietsnutten’. Maar vooral een de gevestigde orde ondermijnend geïmporteerd verschijnsel van de Britse aartsvijand.

Bensemann liet zich niet afbluffen. Dankzij zijn daadkracht bepaalde het nieuwe balspel het sportieve gezicht van de jonge sociaaldemocratische natie.

Het prettig gestoorde voetbalfanatisme van de jaren 1920 was een onderdeel van de algemene zucht naar de moderniteit. De bevolking was de oude gezagsverhoudingen beu en snakte naar vrijheid.

Dat betoogde historicus Erik Eggers in zijn boek Fussball in der Weimarer Republik: ‘Tijdens de Weimarrepubliek 1919-1933 groeide het voetbal uit tot een massafenomeen. Arbeiders, burgers en intellectuelen verenigden zich rond de velden. Het prettig gestoorde voetbalfanatisme van de jaren 1920 was een onderdeel van de algemene zucht naar de moderniteit. De bevolking was de oude gezagsverhoudingen beu en snakte naar vrijheid: muziek, radio, film, theater en...voetbal. Vrije tijd, het lichaam, het leven.’ Er was dus sprake van een gepassioneerde voetbalcharleston: das Lebensgefühl, die Goldene Zwanziger!

Opvallend gegeven: ook duizenden vrouwen verdrongen zich als blije toeschouwers in de stadions.

Nie wieder Krieg! Daar ijverde Bensemann voortdurend voor. Hij stelde zich Europese verstandhouding tot doel via het voetbal en fluisterde Duitse diplomaten in om het land via interlands weer een aanvaardbare positie te geven en vredelievende contacten aan te knopen. Hij werd de intellectuele voetbalbondgenoot van de eerste sociaaldemocratische regeringen van Weimar. Die probeerden het verwoeste land weer op te bouwen. Hij trok de boer op met voorstellen voor sportbeoefening in de scholen, de bouw van stadions en openbare velden. De overheid volgde hem en gaf opdracht tot investeringen in voetbaltempels in Düsseldorf, Keulen, München, Frankfurt en Nürnberg. Hij reisde van dorp tot dorp om zijn pedagogische voetbalevangelie te verkondigen: ‘De sport is niet enkel voor de zonen van de rijken geschapen, maar voor alle kinderen.’ Of nog: ‘De geboorteplaats van een mens heeft geen enkele betekenis.’ Dit alles onder het motto: ‘De bal, het brein, de benen.’

De nationaalsocialisten noemden het voetbal laatdunkend ‘das Judenspiel’. Ze veranderden de marsrichting: van dan af werden ‘voetbal oorlog’.

In 1933 namen de nationaalsocialisten de macht over. Ze noemden de gezellige en educatieve invulling van het voetbal laatdunkend ‘das Judenspiel’. En ze veranderden de marsrichting: van dan af werden ‘voetbal oorlog’ en spelers ‘soldaten van de sport’.

HET WONDER VAN BERN, WERELDBEKER 1954: de geboorte van het Rijnlandmodel en de Bondsrepubliek

4 juli 1954. West-Duitsland won de finale met 3-2 van de onklopbaar geachte ‘Magische Hongaren’ van Ferenc Puskas. Das Wunder von Bern wordt door sociologen beschouwd als het beginpunt van de democratische Bondsrepubliek. West-Duitsland zocht naar een houvast voor zijn verbrokkelde gemeenschap. Auteur Arthur Heinrich onderzocht het fenomeen in zijn boek 3-2 für Deutschland. Die Gründung der Bondsrepublik im Waldorf Stadion Bern.

Hij toonde aan dat die Bondsrepubliek vorm heeft gekregen door de installatie van een verzorgingsstaat met arbeidsplaatsen, sociale zekerheid en vrede. Het Rijnlandmodel was geboren. Het nieuwe land raakte met zijn oorlogsverleden in het reine, werd Wirtschaftwunderland, maar de voetballers van de Zwitserse zomer, rond aanvoerder Fritz Walter, lieten haar écht terugkeren in de wereld. Er vloeiden tranen over West-Duitsland. Voor het eerst sinds 1945 waagden Duitsers zich aan collectieve euforie. Mannen toonden openlijk hun emoties. Dat was een afrekening met de gewoontes van het Derde Rijk. Daar hadden ze geleerd dat ‘een Duitse jongen niet weent’. Naar schatting zestig miljoen West-Duitsers luisterden tussen 17 en 19 uur naar het wedstrijdverslag op de radio.

'Het wonder van Bern' maakte van de Bondsrepubliek een Europees land. Het opende de deur naar de Verenigde Naties.

Het weekblad Der Spiegel riep deze dag vijftig jaar later uit tot de belangrijkste uit de naoorlogse geschiedenis. Op 11 november 1989 na, bij de opening van de Berlijnse Muur. Volgens wetenschappers maakte Der Sieg von Bern van de Bondsrepubliek een Europees land. Het opende de deur naar de Verenigde Naties. De werkelijke waarde van het elftal zat in het beeld dat fel contrasteerde met dan van 1945. De historicus Hans-Pieter Schwarz registreerde: ‘De voetballers zijn de helden van het volk geworden. Ze namen de plaats in van de piloten en de commandanten van de U-boten.’

HET WONDER VAN BRUSSEL, EUROPEES KAMPIOENSCHAP 1972: de rol van de sociaaldemocratische vredesbrenger met een voetballende Rolling Stone

18 juni 1972. West-Duitsland overrompelde in het Heizelstadion van Brussel de Sovjet-Unie met 3-0. Het waren de heerlijke bewegingen van de langharige middenvelder Günter Netzer die de internationale pers lyrische uitspraken ontlokte. Hij voetbalde op artistieke wijze en bracht de ‘verbeelding aan de macht’. Hij opende als eerste voetballer een discotheek met muziek van The Beatles, The Rolling Stones en Bob Dylan. Hij rekende af met het klassieke beeld van de ‘wroetende en arbeidende Duitse voetballer’. Het verlangen naar individuele vrijheid vertaalde zich via zijn optreden. Bij zijn club Borussia Mönchengladbach, maar vooral bij de Mannschaft van 1971-1972. Na de zege op het EK spaarden de internationale media de lof niet en spraken over de wedergeboorte van de spelvreugde. Helmut Böttiger, literaire criticus van de Frankfurter Allgemeine Zeitung, ontleedde het moment: ‘Die Welt erkannte bei den Deutschen die Mögligkeit der Kunst, der Eleganz, der Phantasie.’ De spelers waren in de ban van de tijdsgeest van ‘vrijheid-blijheid’.

Willy Brandt bedreef een vorm van buitenlandse betrekkingen die in de lijn van het spel lag van de middenveldstrateeg Günter Netzer.

Ook in de politiek had de vernieuwing toegeslagen. De sociaaldemocratische bondskanselier Willy Brandt lanceerde het idee van ‘Mehr Demokratie Wagen’ voor de binnenlandse politiek. Tegelijk ontvouwde hij het diplomatieke charmeoffensief van de ‘Duitse Lente’ en ontving de Nobelprijs voor de Vrede 1971. Hij vroeg in 1970 bij een bezoek aan het oude Joodse getto van Warschau knielend vergiffenis voor de moordpartijen van het nationaalsocialisme. Brandt bedreef een vorm van buitenlandse betrekkingen die de vernieuwende West-Duitse mentaliteit typeerde. Ze lag in de lijn van het spel van de middenveldstrateeg. De bondskanselier betrok hem en zijn team omwille van de creatieve stijl bij zijn internationaal optreden. Netzer zelf reflecteerde later terug op deze tijd: ‘Als mijn voorzetten als visioenen gezien werden voor een eleganter voetbal en werden vergeleken met Brandts voornemen naar een diepere democratie, dan heb ik daar begrip voor. We hebben in West-Duitsland het voetbal ten goede veranderd, het kan zijn dat we er ook toe bijdroegen om de algemene mentaliteit ten goede te veranderen.’

HET WONDER VAN ROME, WERELDBEKER 1990: voor het zelfbewustzijn van de eengemaakte natie

8 juli 1990. West-Duitsland verslaat, in een laatste officiële optreden onder deze naam, het Argentinië van Diego Maradona met 1-0. Wereldgoud, zeven maanden na de Val van de Berlijnse Muur op 11 november 1989. Tijdens de Mondiale vereenzelvigden ook de Ossies zich met de Mannschaft. Voor eerst sinds de Tweede Wereldoorlog ontlokte de kreet Deutschland, einig Vaterland geen gefronste wenkbrauwen bij de internationale opinie. De vreugde en de verwondering om die Wende dobberden door tot aan de finale. De sociale christendemocratische bondspresident, Richard von Weizsäcker, lanceerde de gedachte ‘vrijheid in verbondenheid’ en voltooide de droom van Willy Brandt: de eenheid van een democratisch Duitsland.

Franz Beckenbauer stamde uit een SPD-gezin en erfde van zijn ouders de afkeer voor vreemdelingenhaat.

De Mannschaft, onder leiding van de charismatische bondscoach Franz Beckenbauer, vertaalde dat nieuwe natiegevoel naar en buiten het veld. Beckenbauer stamde uit een SPD-gezin en erfde van zijn ouders de afkeer voor vreemdelingenhaat. Duizenden enthousiaste supporters uit West én Oost zorgden voor een gezellige sfeer bij de matchen van West-Duitsland, vergelijkbaar met de historische wekelijkse maandagbijeenkomsten die de Muur openbraken. Bijkomend aspect van het tijdperk van dit nieuwe ‘Duitsland’: als reactie op onder meer een neonazistische moordaanslag op een asielzoekerscentrum startte de voetbalbond een campagne Mein Freund ist Ausländer. Als startpunt van een uniek initiatief voor het voetbal: de oprichting van een officieel onderdeel onder de benaming Soziales Engagement.

HET WONDER VAN BELO HORIZONTE, WERELDBEKER 2014: de geboorte van het gastvrije en creatieve land

8 juli 2014. Halve finale in Belo Horizonte tegen gastland Brazilië: 1-7, een wonderbaarlijke prestatie. Die werd gevolgd door de eindzege enkele dagen later tegen het Argentinië van Lionel Messi (1-0). De bekroning van de wijze waarop het moderne Duitsland van de 21e eeuw zich heeft gepresenteerd via het voetbal. De wereldbeker van 2006 in eigen land toonde ‘het beste van blauw, rood en groen’ bij elkaar: innoverende ondernemersgeest, sociale activiteiten en ecologische duurzaamheid. Met als bindmiddel het systeem van de zogenaamde ‘public viewing’: het fanfeest. Miljoenen mensen keken in alle steden van het land op de openbare televisieschermen en doken feestend de nacht in. Zelfs ernstige kranten omschreven dit als ‘de geboorte van een gastvrije en creatieve natie’. Bondscoach Joachim Löw werd na de finale omhelsd door bondskanselier Angela Merkel. Het werd een foto met grote symboliek, want Löw zou zich een jaar later als boegbeeld manifesteren van de DFB-actie Fussball für Flüchtlinge. De Duitse voetbalbond toonde zich met haar optie voor ‘sociaal engagement’ ook ‘Weltmeister’ buiten het veld.

Angela Merkel omhelsde na de finale bondscoach Joachim Löw, die zich later manifesteerde als boegbeeld van de actie 'Fussball für Flüchtlinge'.

De krant Die Welt schuwde de grote vergelijkingen niet. Ze beschreef dat 2014 voor het imago en zelfbewustzijn van Duitsland evenveel heeft gedaan als de bondskanselier Willy Brandt in 1970 met zijn knieval voor het getto van Warschau. En als bondskanselier Helmut Kohl in 1984 toen hij in Verdun ‘hand-in-hand’ met de Franse president François Mitterrand de 700.000 gesneuvelde soldaten van de Eerste Wereldoorlog herdacht.

Zelfs de zakenkrant Handelsblatt mengde zich in de debatten en vatte het geschiedkundige en maatschappelijke belang van de zeges van de Mannschaft voor het land samen: ‘Zo bezorgde Bern WK 1954 de jonge Bondsrepubliek na de barbarij van het nationaalsocialisme een terugkeer in de statengemeenschap. Brussel EK 1972 en München WK 1974 stonden voor de democratisering van de samenleving. Rome WK 1990 schonk het ééngemaakte Duitsland na de Val van de Berlijnse Muur een nieuw zelfbewustzijn. Rio WK 2014 deed het creatieve Duitsland geboren worden.’

EURO 2024: Vereint im Herzens Europas?

14 juni 2024. Vandaag opent EURO 2024 in Berlijn met de match Duitsland-Schotland. Gastheer én organisator is Philipp Lahm, de aanvoerder van de ‘gouden Mannschaft’ in 2014.

Een man met een missie, bovendien. Als speler was hij al het product van het DFB-idee ‘Soziales Engagement’. Hij steunde in eigen naam pedagogische langetermijnprojecten tijdens de wereldbekers van 2010 en 2014 in Zuid-Afrika en Brazilië in respectievelijk townships en favela’s. Hij noemde EURO 2024 de belangrijkste missie van zijn leven. Hij vecht tegen de negatieve invloeden die de sport én de Europese samenleving bedreigen. Hij wil zowel het voetbal als Europa een democratisch, humaan en prettig gestoord toekomstperspectief bieden.

Philipp Lahm, de aanvoerder van de ‘gouden Mannschaft’ in 2014, sprak zijn bewondering uit voor de honderdduizenden Duitse burgers die op straat kwamen tegen het AfD.

In één van zijn recente columns bij Zeit.online sprak hij zijn bewondering uit voor de honderdduizenden Duitse burgers die op straat kwamen om te betogen voor de democratische waarden en tegen de fascistische denkbeelden van Alternative für Deutschland. Vervolgens benadrukte hij de negatieve beeldvorming van de wereldbekers in Rusland en Qatar en hekelde hij ook de optie voor 2034 ten faveure van Saoedi-Arabië. Hij schoof het 'Duitse model' naar voor: ‘Voetbal hoort veel meer te zijn dan een commerciële machine. Het is er voor kinderen, jongeren, supporters, deelnemers aan het amateurspel en cultuurliefhebbers. Een groot toernooi hoort altijd thuis in een democratisch land. We moeten EURO 2024 benutten om de Europese eenheid te versterken.’

Duidelijk zo. Vereint im Herzens Europas?

Raf Willems, Der Kaiser & die Mannschaft. Historische voetbalreis door het land van Beckenbauer, Best in Books, 2024.

• sociaaldemocratie
• voetbal
• Duitsland