In Nederland zit extreemrechts via het parlementaire ‘jiujitsu’-kabinet-Schoof, ondersteund door Geert Wilders’ PVV, aan de knoppen van de macht. Het zal harde standpunten en controversieel beleid regenen bij onze noorderburen. In ons land won het Vlaams Belang terrein, terwijl in Frankrijk de retoriek van Jordan Bardella en Marine Le Pen de gemoederen verder verhit.

In Italië drukt Giorgia Meloni haar extreemrechtse stempel en worden journalisten en LGBTQI+-activisten het zwijgen opgelegd. Ondertussen staat in de VS Donald Trump klaar voor een mogelijke tweede termijn, wat de wereldwijde verschuiving naar extreemrechts opnieuw zal versterken. Onze democratieën staan er somber voor.

VERANDERING VOOR WIE?

In tijden van politieke, economische of sociale onrust en moeilijkheden klinken revolutionaire, autoritaire stemmen aantrekkelijk. Kreten als ‘Take back control’, ‘Vlaanderen van ons’ en ‘Grootsheid’ vinden gretig gehoor. Extreemrechts teert op vernietiging en politiek nihilisme. Extreemrechts holt de democratie uit onder het mom ervan te dienen, aangezien ze vaak democratisch verkozen zijn.

Echte verandering komt daarentegen voort uit constructieve en positieve acties, niet uit destructie en haat. Terwijl extreemrechts en dit nieuwe fascisme stellen om de bestaande orde omver te werpen, ligt de ware weg naar vooruitgang in het bouwen aan een inclusieve, democratische en rechtvaardige samenleving.

We worden er diep in onze botten en pezen aan herinnerd dat haat en onverdraagzaamheid geen wapen van verzet kan zijn, maar eerder een teken van lafheid is.

Het is juist dat wat de Frans-Algerijnse schrijver Albert Camus prachtig verwoordde in zijn werk uit 1951, L’homme révolté. We worden er diep in onze botten en pezen aan herinnerd dat haat en onverdraagzaamheid geen wapen van verzet kan zijn, maar eerder een teken van lafheid is. Echte veranderingen bewerkstellig je niet door een destructief en politiek nihilistisch discours. De enige manier om blijvende verandering in de wereld teweeg te brengen, is door een constructief, verlicht denken en acties die het leven bevestigen. Dat vergt moed.

IK KOM IN OPSTAND, DUS WIJ ZIJN

Moed om de rug te rechten en te zeggen: hier en niet verder. 'Want,' vroeg Albert Camus zich af, 'wat is een rebel?' Volgens hem: 'Iemand die nee zegt, maar wiens weigering geen verloochening inhoudt. Hij is ook iemand die ja zegt vanaf het moment dat hij zijn eerste gebaar van rebellie maakt.' Het is dus iemand die duidelijk zegt: 'ik pik dit niet'. Maar het is eveneens iemand die niet vindt dat je daarbij de hele wereld in brand moet steken.

Volgens Camus zegt de rebel: 'ik pik dit niet'. Maar het is eveneens iemand die niet vindt dat je daarbij de hele wereld in brand moet steken.

Camus geloofde daarom in een ‘klaarlicht denken’. Dit soort heldere denken betekent dat je verzet accepteert als een noodzakelijk en onvermijdelijk deel van ons mens-zijn. Verzet zit in ons DNA als mens. Helderheid betekent dat je als rebel een heldere en moedige geest moet hebben, die geruststellende illusies en zelfbedrog afwijst. Mensen hebben het unieke vermogen om zaken te weigeren. Elke politieke daad van weigering vormt volgens Camus een vorm van verzet tegen de inherente leegte van het bestaan. Verzet geeft ons als mensen zodoende betekenis in deze wereld. ‘Je me révolte, donc nous sommes’, schreef hij daarover.

Hij benadrukte de essentiele rol van de kunsten binnen dit verzet. Zo geven kunstenaars de wereld van morgen vorm en scheppen ze de voorwaarden voor dat heldere, klaarlichte denken. Kunstenaars bieden perspectief die heersende ideologieën overstijgt. Camus beschouwde zichzelf uiteraard ook als kunstenaar. Ze kiezen de weg van moeizame vrijheid, laveren tussen amusement en een sociaal moreel denken.

Kunst verzacht onderdrukking en bevrijdt ons van ketenen, van dwang. Grote kunst balanceert net tussen schoonheid en pijn, opstand en instemming. Kunst knotst en knettert met de politieke ethiek en houdbaarheid. De rebelerende m/v/x tegen extreemrechts, tegen dwang en totalitair denken is een kunstenaar.

WIENS GELIJK, EIGEN GELIJK?

Daar bots je dan op wat grenzen. Rebellie en verzet vereisen een fundamenteel geloof in het eigen gelijk, wat het bemoeilijkt. Het doet denken aan de Duitse filosoof Hans-Georg Gadamer. Eén van de grondgedachten van zijn hermeneutiek is dat de ‘ander wel eens gelijk zou kunnen hebben’. Het is dus van belang om een zekere openheid naar anders denken en standpunten te bewaren. Het is juist deze diep verweven dualiteit die cruciaal is om te begrijpen hoe rebellie een kracht ten goede kan zijn in plaats van een afdaling naar chaos. Want sla X (voorheen Twitter) er vandaag maar eens op na, en zie hoe de één nog harder volhardt in het eigen gelijk dan de ander.

En over die ‘ander’ gesproken. Het nieuwe fascisme, extreemrechts en autoritair denken gedijen op de overtuiging dat maatschappelijke omwentelingen worden bereikt door het uitsluiten van 'de ander', zoals immigranten, politieke tegenstanders of gemarginaliseerde gemeenschappen. Hier bij ons beweerde het Vlaams Belang dat een migratiestop ons automatisch welvaart zou brengen, waarbij de gebraden kippen ons in de mond zouden vliegen. Niets van. Dat zijn luchtkastelen, gebaseerd op haat en verdeeldheid.

De echte rebel, volgens Camus, is juist gedreven door zorg voor het algemeen belang in plaats van het eigenbelang.

Het algemeen belang wordt door deze ideologie naar de achtergrond geschoven. De echte rebel, volgens Camus, is juist gedreven door zorg voor het algemeen belang in plaats van het eigenbelang. In het verzet tegen extreemrechts moet men het individuele overstijgen en zich baseren op een diep gevoel van solidariteit. Door in verzet te gaan, identificeert een mens zich met anderen en overstijgt zo zichzelf. Dit maakt menselijke solidariteit humaan en metafysisch.

Extreemrechts zet groepen tegen elkaar op en isoleert individuen. Hun ideeën over LGBTQI+-kwesties, zoals die van Tom Van Grieken en consorten die “niet in genders geloven”, ontkennen het bestaansrecht van transpersonen en ridiculiseren hen. Ook hun streven naar een ‘aparte sociale zekerheid voor migranten’ dient dit doel. Tijdens de afgelopen kiescampagne liet het Vlaams Belang wederom zijn ware gelaat zien. Deze verdelende retoriek en ontmenselijking ondermijnen solidariteit, vervangen vertrouwen door achterdocht en creëren een vijandige samenleving.

HELDER DENKEN EN TWIJFELEN

Door de extreemrechtse hausse is het verleidelijk te vervallen in hopeloosheid en te denken dat haat bestreden moet worden met furie, haat en woede. We moeten kiezen voor constructief en helder denken, gericht op het beschermen van menselijke waardigheid en gebaseerd op positieve, universele waarden. Telkens met het oog op het collectief. De strijd tegen extreemrechts moet zich daarom richten op het geleidelijk terugwinnen van vertrouwen.

Rebellie gaat niet over het verwerpen van alle autoriteit of traditie, maar over de creatie van een inclusieve en rechtvaardige samenleving.

Het is belangrijk te benadrukken dat rebellie niet gaat over het verwerpen van alle autoriteit of traditie, maar over de creatie van een inclusieve en rechtvaardige samenleving. Camus biedt hier een routekaart voor. Want er is geen groot plan. Net die afwezigheid biedt een kans om vrijer te denken, buiten de gebaande paden. Het betekent ook risico nemen om, al is het maar tijdelijk, een buitenstaander, een rebel, te zijn. Vrij denken betekent denken met nuance. En nuance, in verhardende debatten, vereist moed. Het is net die ingesteldheid die ons als maatschappij verder helpt en vertrouwen kweekt. Durf te weten dus.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2024 - Verzet van Samenleving & Politiek.

• verzet2024
• Albert Camus
• extreemrechts