‘Oef’ drukte de Franse krant Libération in hoofdletters op de voorpagina de dag na de tweede ronde van de Franse parlementsverkiezingen. Net zoals in Vlaanderen een maand eerder het Vlaams Belang, werd ook in Frankrijk het Rassemblement National (RN) van Marine Le Pen en Jordan Bardella een overwinningsnederlaag toegedicht. Dat het RN tijdens de eerste ronde 10.628.507 stemmen op de meer dan 49 miljoen Franse kiesgerechtigden binnenhaalde en het Vlaams Belang in Limburg, West- en Oost-Vlaanderen de grootste partij werd en in 143 op 300 gemeentes de meeste kiezers overtuigde, betekent een fikse en verontrustende politieke aardverschuiving. Laat ons ook de 14% van de stemmen die Nigel Farage met de radicaal-rechtse Reform UK partij bij de recente Britse verkiezingen behaalde en het opmerkelijke electorale succes van Wilders in Nederland, eveneens onder ogen zien.

We hebben niet echt reden om opgelucht te reageren, want de kans dat radicaal-rechts er bij ongewijzigd beleid op achteruitgaat, is zowat nihil. Weinig politieke analisten en opiniemakers lijken door te hebben hoe onze liberale democratie tot op de draad is versleten. Het hoofdprobleem van de westerse, liberale democratieën is dat ze ten aanzien van veel mensen niet langer onderdak en bestaanszekerheid aanbieden. Wanneer de nieuw verkozen regeringsleiders de pensioenleeftijd blijven verhogen, de arbeidsmarkt verder flexibiliseren, de publieke dienstverlening wegsaneren, huur- en koopwoningen niet alleen voor de kinderen van de lagere sociale klassen maar ook van de middenklasse niet meer te betalen zijn, de onderwijs- en gezondheidszorgkosten verder stijgen, de geopolitieke conflicten en klimaatveranderingen met extra migratie als gevolg niet worden beantwoord met adequaat en ernstig beleid, dan zal de populariteit van radicaal-rechts de komende jaren verder toenemen.

VERTROUWEN, HOOP EN DE BELOFTE OP BESTAANSZEKERHEID

De populariteit en politieke macht van radicaal-rechts zal pas afnemen als er door de democratische en linkse partijen radicaal een ideeënstrijd wordt ontwikkeld die finaal ook resulteert in een bestuurs- en beleidscultuur die mensen opnieuw doet verlangen naar en geloven in sociale mobiliteit en lotsverbetering. We vergeten het keer op keer: de economische globalisering heeft een kleine groep winnaars maar een veel grotere groep verliezers gebaard. Wanneer een steeds groter deel van onze bevolking weinig of geen toekomst ziet, groeit het risico dat deze mensen in de ban geraken van een door radicaal-rechtse partijen ingebeeld verleden waar de wereld beter en veiliger was, en de mensen meer houvast en zelfbeschikking bood.

Radicaal-rechts kan de wind uit de zeilen worden gehaald wanneer democratische en linkse partijen verhalen en mythes construeren die de bevolking opnieuw doet verlangen naar en geloven in vooruitgang. In tegenstelling tot angst en woede van radicaal-rechts zijn vertrouwen, hoop en de belofte op bestaanszekerheid de elementen die tot een robuuste en gezonde democratie leiden.

Democratische en linkse partijen moeten verhalen en mythes construeren die de bevolking opnieuw doet verlangen naar en geloven in vooruitgang.

Al langer dan de groeiende populariteit van radicaal-rechts wereldwijd, maak ik me even grote zorgen over wat er nog rest van onze zogenaamde democratie. Het systeem is totaal uitgewoond omdat onze politieke leiders een groot deel van de democratische controle en besluitvorming uit handen liet glippen. Het waren Democratische presidenten als Bill Clinton en Barack Obama die de financiële markten verder lieten ontsporen en de gewone belastingbetaler het gelag deden betalen. De Democratische partij in de VS en ook de Europese sociaal- en christendemocraten maar ook de ecologisten kozen de voorbije decennia om vooral de belangen van de hoger opgeleide stedelingen te verdedigen, waardoor de traditionele arbeidersklasse en de precaire groepen werden verwaarloosd en in de steek gelaten. De nadruk kwam te liggen op meritocratie, technocratie en globalisering, ten koste van de arbeidersrechten, het bestrijden van de inkomensongelijkheid en het verzekeren van sociale bescherming. Het doorknippen van de banden met de traditionele arbeidersklasse heeft voor een flink stuk bijgedragen tot de opkomst van het populisme en de wereldwijde groei van radicaal-rechts.

DUBBELGANGERS IN EEN SPIEGELWERELD

Naomi Klein voegt er in haar meest recente boek Dubbelganger. Een reis naar de spiegelwereld een interessant perspectief toe in het zoeken naar een verklaring voor het succes van radicaal-rechts. Ze onderzoekt en beschrijft hoe radicaal-rechtse figuren zich voordoen als sociaal betrokken en als verdedigers van democratische waarden, terwijl ze in werkelijkheid een politiek programma voorstaan dat de democratie uitholt en ontmantelt en aldus ronduit gevaarlijk en schadelijk is voor mens en milieu. Ze beschrijft hoe deze radicaal-rechtse figuren een dubbelganger zijn van wat ze pretenderen te zijn.

In het digitale tijdperk creëren radicaal-rechtse groepen dubbelgangers of alternatieve versies van informatie, van nieuws en historische feiten. De ‘spiegelversies’ die ze creëren bestaan uit beelden, retoriek en symbolen die bekend zijn, maar vervreemdend werken en een diepe maatschappelijke verdeeldheid veroorzaken. Hun doel is een angstig en onzeker samenlevingsklimaat te veroorzaken waarin mensen zich bedreigd voelen door de snelle en ingrijpende verschuivingen. De valse en verdraaide informatie die ze verspreiden is voor een deel gebaseerd op de werkelijkheid, maar verschilt er zodanig van dat er wantrouwen ontstaat, waardoor een groeiende groep mensen zich vervreemd voelen van hun vroegere zekerheden. Gevolg is dat een steeds grotere groep mensen gevoed wordt in hun wantrouwen ten aanzien van de democratische instellingen en voorzieningen.

Naomi Klein laat zien hoe de metapolitieke strijd van radicaal-rechts resulteert in een ‘spiegelwereld’.

Naomi Klein laat zien hoe de metapolitieke strijd van radicaal-rechts resulteert in een ‘spiegelwereld’ waarin ze pseudowetenschap en gemanipuleerde statistieken gebruiken om hun racistische en nationalistische agenda’s te rechtvaardigen. Door te beweren dat de traditionele familiewaarden en genderrollen onder vuur liggen, wakkeren ze de angst en onzekerheid aan ten aanzien van gendergelijkheid, LGBTQ+-rechten en de feministische strijd. Bepaalde groepen worden uit de geschiedenis gewist om hun bijdragen te minimaliseren.

Verbonden aan de vele nepaccounts op sociale media die zich voordoen als geloofwaardige bronnen veroorzaken al deze elementen een psychologisch effect dat Sigmund Freud benoemde als het ‘Unheimliche’. Met dit moeilijk te vertalen begrip verwijst Freud naar iets wat zowel vertrouwd als vreemd tegelijk is. Het gaat om zaken die ons als bekend voorkomen, maar ook een verborgen en vervreemdend aspect hebben waardoor ze beangstigend worden.

Voorbeelden vinden we in zowat elke complottheorie die uit elementen bestaat die als geloofwaardig aanvoelen, maar zo vervormd worden dat ze angst en woede veroorzaken. Denk aan hoe tijdens de covidpandemie het nepverhaal werd verspreid dat Bill Gates het virus zou hebben gemaakt om zo geld te verdienen aan het vaccin. In het vaccin zou een chip zitten die zou worden gebruikt om de wereldbevolking gehoorzaam en volgzaam te maken. Donald Trump ondersteunde en verspreidde mee de QAnon complottheorie die meende dat de Democratische partijleiding uit een satanische sekte bestaat die kinderen misbruikt en Donald Trump als geheime agent werd gezonden om hen te verslaan. Ook de omvolkingstheorie draagt bij tot de Unheimlichkeit in onze cultuur. Deze complottheorie draait om het idee dat de oorspronkelijke ‘blanke’ bevolking bewust wordt vervangen door migranten, met name moslims en dit een bewuste strategie is van onze elites. Huidig Nederlands Kamervoorzitter, Martin Bosma (PVV), introduceerde deze complottheorie in de Nederlandse politiek en wekte telkens de indruk dat ‘omvolking’ een evidente waarheid is: ‘Het is geen theorie, het is gewoon wat een blind paard kan zien’. Een laatste heel populaire complottheorie bij radicaal-rechtse kiezers is de theorie over geocide: een wereldelite zou de klimaatopwarming hebben bedacht om grote groepen mensen dood te krijgen, om op die manier de overbevolking tegen te gaan.

ECONOMISCHE ONGELIJKHEID VERMINDEREN

Het wegzetten van de vele radicaal-rechtse keizers als irrationele en domme mensen met een paranoïde wereldbeeld is geen verstandige optie. Bij de meesten leeft het gevoel niet of onvoldoende gehoord en erkend te worden. Bovendien leeft bij deze mensen veelal de schrik dat ze hun manier van leven zullen moeten opgeven en de overheid te veel bepaalt hoe zij moeten leven. Radicaal-rechts adequaat bekampen en bestrijden kunnen we vooral door het zelf – aan de democratische kant van het politieke spectrum – beter te doen. Eén kernaspect staat centraal: we zullen onze samenleving zo moeten organiseren dat meer mensen zowel in hun gevoel als in de feiten er echt bij horen. Dit zal enkel lukken als het kapitalisme als economisch systeem wordt vervangen door een economie die gelijkheid en rechtvaardigheid realiseert.

Het zal enkel lukken als het kapitalisme als economisch systeem wordt vervangen door een economie die gelijkheid en rechtvaardigheid realiseert.

En laat net dit het wezenlijke verschil uitmaken tussen linkse en rechts-radicale politici. Zie hen aan het werk: wereldwijd - strak in het pak en gestyled als ideale schoonzoon - gaan de radicaal-rechtse dubbelgangers zowel in de VS als in Europa luid te keer tegen de 'globalistische elites'. Trump, Bolsonaro, Bardella en anderen sturen de volkswoede echter nooit ofte nimmer in de richting van het kapitalisme als ontwrichtend en onrechtvaardig systeem. Nee, ze sturen de volkswoede in de richting van imaginaire samenzweringstheorieën waarvan ze de mensen doen geloven dat je deze kunt uitschakelen of tegenhouden als je een autoritaire leider de macht schenkt. Terwijl ze de structuren die de bijtende ongelijkheid en gore uitbuiting veroorzaken ongemoeid laten. Radicaal-rechts wordt dan ook niet toevallig zwaar gesponsord door de superrijken.

We kunnen het tij keren wanneer politieke partijen nieuwe ideeën ontwikkelen die gericht zijn op het verminderen van economische ongelijkheid en op het verbeteren van de positie van de werkende bevolking en de laagste inkomensklassen. Dit veronderstelt ook uitdrukkelijke steun aan de vakbonden en andere middenveldorganisaties die een grote rol spelen in hun omvormen van het wantrouwen tot een hernieuwd vertrouwen in onze democratische instellingen. Belastingshervormigen met het oog op een eerlijke fiscaliteit, investeringen in publieke diensten en basisinfrastructuur, en een strengere reguliering van de financiële en digitale sector zal resulteren in een groeiend vertrouwen bij en steun van een groot deel van de bevolking dat nu in de fuik van radicaal-rechts is beland.

Wantrouwen of vertrouwen in onze politieke leiders en democratische instellingen, that’s the main question!

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2024 - Verzet van Samenleving & Politiek.

• extreemrechts
• Vlaams Belang
• verzet2024