Zes maanden lang bracht het project Samenwijzer mensen van verschillende achtergrond samen in Denderleeuw. Door met elkaar te praten over samenleven in diversiteit, probeerden we wijzer te worden voor dat samenleven in diversiteit. We deden dat door expliciet over de uitdagingen van het samenleven te praten, in wisselende gemengde duo’s. Deelnemers deelden, ventileerden en reageerden. Niet op Facebook, maar live ten aanzien van de mensen waarover het gaat, die ‘Andere’ inwoner. We legden de focus op drie aspecten: 1) hoe iemand zich voelt bij het sterk veranderde dorp Denderleeuw en waarom dat zo voelt, 2) aan welk soort gedrag van de Ander iemand zich stoort en waarom de Ander dat zou doen of laten en 3) hoe iemand zelf de diverse bewoners dichter bij elkaar denkt te kunnen brengen.

Verwacht in deze bijdrage geen samenvatting van hetgeen tussen alle aanwezigen besproken werd, inhoudelijk nochtans zeker interessant. Wat ik hier wil benadrukken, is de waarde van het eenvoudige feit dát het gebeurde, dat inwoners met verschillende achtergronden op een evenwaardige manier met elkaar praatten, en vooral dat ze dit deden over het samenleven in diversiteit en wat hen daarrond bezighoudt, blij of boos maakt. Om te verzekeren dat het gesprek dáárover zou gaan – en niet over jobs, kinderen of tuinieren – kregen de duo’s telkens een fiche met een specifieke opdracht voor het gesprek.

VALT CONVIVIALITEIT TE ACTIVEREN?

De methodiek leert ons heel wat. Vooreerst dat we dit heel hard nodig hebben: in diversiteit dialogeren over waar het schuurt en hoe we kunnen werken aan een oplossing. Want neen, dat gebeurt omzeggens niet. In het beste geval slagen we erin mensen in diversiteit samen te brengen, om… ja, om wat te doen in feite? We brengen diverse mensen uit een straat/wijk/dorp samen, opdat er een diverse aanwezigheid zou zijn (representatief), opdat ze elkaar zouden ontmoeten, samen iets drinken en in het beste geval een praatje over koetjes en kalfjes met elkaar zouden maken (interactief).

Samenwijzer wil het anders doen. Samenwijzer wil het soort sociaal werk zijn dat ertoe bijdraagt de machtsverhoudingen te veranderen. Het lijkt eerder op politiseren dan op multiculturele hapjes.

Samenwijzer wil het soort sociaal werk zijn dat ertoe bijdraagt de machtsverhoudingen te veranderen.

Als ons streefdoel convivialiteit is, convivialiteit in de zin van ‘naast en met elkaar in diversiteit kunnen samenleven, waarbij diversiteit als doodnormaal en alledaags beschouwd wordt’; leggen we dan de lat niet gewoon te laag, of verkeerd? In andere woorden: valt convivialiteit te activeren of is het hoogstens een (passief) resultaat van het uitslijten van antidiversiteitssentimenten na meerdere decennia van divers samenleven? We kijken dan vanzelfsprekend vooral naar onze steden waar we een zekere mate van convivialiteit menen vast te stellen. Een (nog steeds kwetsbaar?) resultaat van verstreken tijd?¹ Komt convivialiteit wel, als je maar lang genoeg wacht? We kunnen ons ook afvragen of het sneller kan? Hebben we voldoende aandacht voor het aanpakken van sociale ongelijkheid en uitsluiting om ook tot convivialiteit te kunnen komen? En wat met de schaal van een gemeente? Of met de (veranderende) politieke machtsverhoudingen binnen deze gemeentes waarbij extreemrechts de grootste partij wordt en daarnaast ook nog een monopolie op de enscenering van het diversiteitsthema van de traditionele partijen cadeau krijgt? Een enscenering die zij nabij én online, maar vooral binnen negatieve plotlijnen, regisseren. En, ten slotte, wat als het samenleven in diversiteit in een gemeente zoals Denderleeuw, waar 1 op de 3 inwoners een migratieachtergrond heeft, door het bestuur (met de extreemrechtse adem in de nek) tot olifant in de kamer gemaakt wordt?

DE OLIFANT UIT DE DENDERLEEUWSE KAMER DUWEN

Met de deelnemers aan Samenwijzer zijn we alvast begonnen met die olifant de Denderleeuwse kamer uit te duwen. Daarvoor pasten wij de methodiek toe dat inwoners zelf andere inwoners uitnodigden voor de bijeenkomsten. Door van start te gaan met 10 inwoners met migratieachtergrond (reeds actief vanuit ons project Toe_Komstgroep), die elk 1 inwoner zonder migratieachtergrond uitnodigden, zijn we erin geslaagd de groter wordende groep blijvend heterogeen te houden. Dat is een must: we hebben de ruimtes, buiten de homogene on- en offline echokamers, nodig om dialogen tussen inwoners met diverse achtergrond te faciliteren.

De vraag is natuurlijk hoe ook die inwoners, die net rond de diversiteitskwestie sterk gepolariseerd zijn, tot dialoog te krijgen. Hierbij gaat het zeker over extreemrechtse stemmers, die hun negatieve verhouding tot diversiteit door selectieve benaderingen permanent aangewakkerd zien, een houding die soms gewoon te catalogeren valt als racisme.² Toegegeven: veel extreemrechtse stemmers zaten er waarschijnlijk niet tussen de deelnemers aan Samenwijzer. Daarnaast gaat het bij uitbreiding in Denderleeuw in feite over omzeggens de hele (‘witte’) bevolking. In dorpen die op een tweetal decennia grote veranderingen meemaakten, weerhoudt de rouw om wat verloren ging (en dat is veel meer dan enkel de huidskleurhomogeniteit) er vele inwoners van om zich weerbaar op te (kunnen) stellen tegen (al dan niet geïnduceerde) diversiteitsnegativiteit.

Het gemeentebestuur van Denderleeuw maakte de keuze om niet aan positieve expliciete initiatieven te doen waarbij samenleven in diversiteit aangekaart wordt.

Het gemeentebestuur van Denderleeuw maakte alvast de keuze om niet aan positieve expliciete initiatieven te doen waarbij samenleven in diversiteit aangekaart wordt. Ze verkiest de olifant en laat dit aan anderen over, wat meteen suggereert dat dit geen kwestie is van algemeen belang maar veeleer van ofwel mensen met een migratieachtergrond, ofwel de laatsten der lokale gutmenschen.

Naast de extreemrechtse stemmers en de vele rouwende inwoners is het, ten slotte, belangrijk om ook de inwoners met een migratieachtergrond tot het dialogeren over diversiteit te brengen. In de Samenwijzerdialogen valt heel wat te leren over welke aspecten van diversiteit relaties doen duren en welke er vooral schuren. Het dialogeren biedt daarenboven de unieke kans om bepaalde vooroordelen en stereotyperingen van beide kanten te bespreken mét tegenspraak (verwondering, verduidelijking, argumentatie, rechtzetting,…) van de betrokkenen. Willen we voorkomen dat steeds meer mensen met een migratieachtergrond, en zeker jongeren, na herhaalde ervaringen van er niet bij te mogen horen, zich in de eigen gemeenschap willen terugtrekken, dan moeten we dringend aan de slag. Met iedereen dus.

HOE GESPREKKEN MET ‘DE ANDERE’ ORGANISEREN?

Om zoveel mogelijk inwoners met de Andere in gesprek te brengen, over waar samenleven in diversiteit duurt en schuurt, zal één Samenwijzer niet volstaan. Gemeentes moeten nadenken over hoe dit te organiseren met zoveel mogelijk inwoners. Daarenboven moet worden gezocht naar goede methodes om ook wie diversiteitsnegatief is tot dialoog te krijgen. Een gemeente kan de mogelijkheden bekijken waarover zij specifiek beschikt (vanuit haar positie om een appel te doen op haar inwoners) en proberen hoog in te zetten om dit voor mekaar te krijgen. We moeten creatiever en groter durven denken. Er zijn zeker heel wat mogelijkheden: zou loting bijvoorbeeld een optie kunnen zijn? Mooie prijzen te winnen…

Aan dit soort ontmoeting zijn wel een aantal voorwaarden verbonden. De voornaamste is dat deelnemers beseffen dat dit gesprek enkel in een sfeer van gelijkwaardigheid tot stand kan komen. De toon voor deze sfeer wordt gezet door wie organiseert: best impliciet door de manier waarop men het aanpakt, door hoe men zelf met de deelnemers omgaat, van begin tot einde. Vanuit onze ervaring in Denderleeuw (opbouwwerk met groepen) is het een goed idee om inwoners die zich doorgaans in de meer kwetsbare posities bevinden vooraf via aparte trajecten individueel en collectief te versterken. Vanuit deze aangesterkte positie laten zij sneller merken dat hun kant in dit diversiteitsverhaal even waardevol is en dat er dus geen hegemonische lessen te spellen zijn.⁴

In Samenwijzer trokken we deze sfeer van gelijkwaardige gesprekspartners ook door naar taal. We lieten mensen de keuze om in het Nederlands of in het Frans met elkaar te praten. Dat geeft aan wie het Nederlands onvoldoende machtig is voor zo’n inhoudelijk kwalitatief gesprek de kans met voldoende nuance te begrijpen wat er verteld wordt en zelf preciezer te kunnen zijn in wat men wil inbrengen. Voor de tegenstanders van deze taalgebruikkeuze: wees gerust dat er na de sessies nog meer motivatie is om het Nederlands bij te spijkeren. Hoe meer men kwalitatief participeert, ook al doet men dat (deels) in het Frans, hoe sterker men zich positief uitgedaagd voelt om er werk van te maken.

In Denderleeuw zijn investeringen in een supersterk aanbod van Nederlandse taalverwerving hard nodig.

Het spreekt voor zich dat er dan gemeentelijk een supersterk aanbod van Nederlandse taalverwerving moet aanwezig zijn. Investeringen hierin zijn hard nodig in Denderleeuw. Wat extreemrechts probeert te framen als ‘de verfransing van de Denderstreek’ is gemakkelijk te counteren met het beeld van een vervlaamsingsmachine: men komt er aan de oostkant (Brusselse) al Franssprekend in, en men gaat er aan de westkant (richting Aalst, Gent,…) al Nederlandssprekend (of beter: tweetalig) terug uit. Deze ‘passage’ verloopt voor de kinderen via het onderwijs (dat hier op vaak bewonderenswaardige manieren mee aan de slag moet en gaat); voor de generatie van de ouders is er meer nodig. Zij moeten huisvesting, opvoeding en jobs gecombineerd krijgen met het verwerven van het Nederlands. Dat vraagt om een waaier aan lokaal en flexibel taalaanbod op maat, dat er nu niet is.

MEN WIL WEL DEGELIJK SPREKEN MET ‘DE ANDERE’

Convivialiteit vraagt niet om alle barrières te slopen, noch dat alle inwoners één homogene intieme vriendenclub worden. Anderzijds is convivialiteit ook niet gebaat bij taboes (olifanten) of het ontbreken van ontmoetingsverhalen. Deze verhalen, op basis van om het even welke emoties, ontstaan doordat inwoners hetgeen ze voor zichzelf ervaren hebben tijdens initiatieven zoals Samenwijzer delen met anderen die (nog) niet deelnamen. Alleen al het feit dat ze Anderen ontmoet en gesproken hebben over waar het schuurt en duurt bij het samenleven in diversiteit zorgt voor deelbare verhalen.^[4] Soms zal men veeleer delen wat Anderen zegden en wat ze samen bespraken. Sommigen zullen het vooral hebben over hoe fijn het wel was.⁵ De meeste deelnemers aan Samenwijzer vroegen sowieso om meer spreektijd met elkaar. Door die verhalen te delen, vermenigvuldigen alle deelnemers vooral de idee van de potentie die er van dit soort ontmoetingen uitgaat. Vanzelfsprekend leren de deelnemersverhalen ons ook de methodiek permanent te evalueren en te verbeteren.

Al te vaak hoor je dat mensen met een migratieachtergrond niet willen participeren. In Denderleeuw: niets daarvan.

Ik wil nog graag een andere vaststelling vanuit onze werking in Denderleeuw benadrukken. Al te vaak hoor je dat mensen met een migratieachtergrond niet willen participeren. In Denderleeuw: niets daarvan. De helft van de deelnemers aan Samenwijzer had een migratieachtergrond. Ik heb geleerd dat mensen met een migratieachtergrond heel snel doorhebben of ze geïnstrumentaliseerd dan wel serieus genomen worden. Dat wordt hen heel snel duidelijk door waar het over gaat en door hoe het opgezet is en vooral ook doordat ze merken dat er echt naar hen geluisterd wordt, zeker dán koesteren ze de kans om met Anderen in gesprek te kunnen gaan.

In een gemeente die gekenmerkt wordt door negatieve discoursen rond diversiteit vanuit extreemrechtse hoek, in combinatie met een olifant in de kamer van het gemeentebestuur, stelt zich qua participatie een andere prangende vraag: hoe kunnen we grote delen van de witte bevolking en het klassieke verenigingsleven, die zich ondertussen veelal tot het stilzwijgende of zelfs tot het extreemrechtse kamp bekend hebben, overtuigen om aan initiatieven zoals Samenwijzer deel te nemen?⁶ Het is nochtans dringend nodig willen we het goed samenleven in diversiteit in Denderleeuw een eerlijke kans geven.

HOE DE DENDERLEEUWSE SAMENLEVING VERSTERKEN?

Het spreekt voor zich dat de uitdagingen die zich stellen rond het samenleven in diversiteit niet los kunnen gezien worden van het vraagstuk hoe de samenleving zelf te versterken, met ruimte voor jong en oud, publieke dienstverlening, met investeringen in sociaal beleid, sterk politiserend (buurt)opbouwwerk, taalopleiding, werkbare en duurzame jobs, betaalbaar wonen, enzovoort.

Als afsluiter presenteer ik daarom nog drie sporen die de Denderleeuwse samenleving kunnen versterken, en die goed aansluiten bij de opzet van deze Zomerreeks 2024 - VERZET van Samenleving & Politiek.

1. Het station van Denderleeuw als prototype beschouwen. Het station is met zijn 10.000 pendelaars per dag het tweede drukste van Oost-Vlaanderen en een passeer-, afspraak- en pleisterplaats voor onder meer heel wat jongeren. Tientallen camera’s werden er doorheen de jaren geïnstalleerd, terwijl aan het loket nog slechts met mondjesmaat een bediende terug te vinden is. De sfeer is er daardoor vaak veeleer één van immer potentiële repressie met (semi)politionele uniformen dan één van dienstverlening. Dat is koren op de molen van de extreemrechtse beeldvorming en bangmakerij rondom datzelfde station. Tezelfdertijd is het een voorbeeld van waar door betere publieke dienstverlening en permanentie, snelle sociale winst te behalen is.
2. In diversiteit samenwerken rond gemeenschappelijke belangen over om het even welk maatschappelijk issue. Met dezelfde voorwaarden als bij Samenwijzer: de groep moet evenredig samengesteld zijn, diversiteit wordt niet getaboeïseerd, en, opnieuw, gelijkwaardigheid moet zijn gegarandeerd.
3. De migratieachtergrond van 50% van de Denderleeuwse jongeren erkennen. Wat hebben jongeren nodig opdat zij zich aanvaard/erkend voelen in en door hun gemeente? Hoe zorgen voor de fysieke en mentale ruimtes waar ze zichzelf kunnen zijn, ze hun interesses (in zoverre die verschillen van de ‘witte’ jongeren) ten volle kunnen uitpluizen, ze kunnen ‘hangen’ en vooral jong mogen zijn? Er gaat veel aandacht naar incidenten, zichtbare identiteitscontroles en (tijdelijke) publieke plaatsverboden. Vanuit extreemrechts, dat gretig gebruik maakt van elke negatieve stereotyperende beeldvorming, is men constant vragende partij om rondom deze stigmatisering nog repressiever gemeentelijk beleid ten aanzien van deze jongeren met migratieachtergrond te installeren. Nochtans moet het ‘jong-zijn’ van deze jongeren net dringend ‘genormaliseerd’ en structureel gefaciliteerd worden, met respect voor hun eigenheid.

VOETNOTEN

1. Dat goed samenleven in diversiteit in elk geval solide socio-economische programma’s die armoedebestrijding en socio-economische inclusie hoog op de agenda zetten nodig heeft, staat buiten kijf. Socio-economisch kwetsbare posities zijn op zich sociaal onrechtvaardig en dus humaan onwenselijk en we weten dat mensen die erin verkeren sneller oor hebben voor het wervende verhaal van ‘belonging’ en beloofde ondersteuning aan de extreemrechtse zijde. Kwetsbare socio-economische posities zorgen er ook voor dat mensen (van gelijk welke herkomst) wel wat anders aan hun hoofd hebben dan het conviviaal samenleven in diversiteit…↑
2. Wat racisme betreft: Denderleeuw heeft net nood aan de ‘normalisering van diversiteit’ om komaf te maken met de ‘normalisering van racisme’.↑
3. Hier kunnen we best niet stereotypisch over denken. Zo is het best als facilitator ook alert te zijn voor inwoners die, hoewel ze positief staan ten aanzien van diversiteit, door hun vrijwillig engagement vaak de rol van ‘helpende (witte)’ op zich nemen en zo een hiërarchische positie ten aanzien van Anderen gaan aannemen. ↑
4. Wat ik al vaak merkte in Denderleeuw: het beste antidotum tegen diversiteitsnegativiteit en extreemrechtse stereotypering is een direct (open en zelfs fel) gesprek met een weerbare inwoner met migratieachtergrond. ↑
5. Een vast onderdeel van Samenwijzer was het collectief aanleren van een lied. Het werd in de methodiek geschoven om ook op een creatieve manier tot collectieve verbinding te komen. Veel deelnemers vonden samen zingen heel fijn. ↑
6. Samenwijzer wordt hier als voorbeeld gebruikt om een argument uit te werken. Expliciet aan de slag gaan rond diversiteit kan natuurlijk nog op veel andere manieren. ↑

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2024 - Verzet van Samenleving & Politiek.

• Denderleeuw
• extreemrechts
• Vlaams Belang
• verzet2024