Op 23 juli 2024 plaatst Edward Feser, een bekende katholieke Amerikaanse filosoof, een foto op X van de twee belangrijkste boeken van John Rawls: A Theory of Justice uit 1971 en de tweede, uitgebreide editie van Political Liberalism uit 1996. Hij schrijft erbij: “Er zijn boeken waarvan ik denk dat ze niet alleen verkeerd zijn, maar ook gevaarlijk, en toch kan ik niet anders dan van ze houden. De Meditaties van Descartes bijvoorbeeld. Maar deze twee boeken haat ik gewoon echt. Er zit wat slimheid in, maar niets nobels.”

Dit soort felle uitingen kom ik de laatste tijd vaker tegen. Het sentiment is niet alleen terug te vinden bij bepaalde conservatieven; ook sommige progressieven 'haten' Rawls.

Het is mij onduidelijk wat de man verkeerd heeft gedaan. Natuurlijk kun je kritiek hebben op zijn argumenten, uitgangspunten en doelstellingen. Misschien is zijn werk niet jouw type politieke filosofie: te theoretisch, saai, taai, uitgesponnen, abstract en idealistisch. Maar daarom ga je een denker toch niet haten? Sommigen ergeren zich er ook aan dat hij te veel invloed zou hebben gehad en de politieke filosofie zodoende op een eenzijdig spoor heeft gezet.

Daniel Chandler laat in zijn nieuw boek Free and Equal. A Manifesto for a Just Society een compleet ander geluid horen. Chandler, econoom en filosoof aan de London School of Economics en voormalig beleidsadviseur voor de Britse eerste minister, is ervan overtuigd dat Rawls’ ideeën nog te weinig bekend zijn bij het grote publiek en te weinig impact hebben gehad op het politieke beleid. Dit komt, volgens Chandler, doordat de bescheiden Rawls nauwelijks deelnam aan het publieke debat. Zijn werk is bovendien theoretisch en bevat bijna geen concrete beleidsaanbevelingen. Daarnaast zat het politieke klimaat tegen; onder Reagan en Thatcher ging de politiek in de tegenovergestelde richting van wat Rawls met zijn egalitair liberalisme voor ogen had.

Rawls' theorie van rechtvaardigheid, waarin vrijheid en gelijkheid diepgaand met elkaar worden verzoend, hoort niet in de ivoren toren te blijven.

Chandler vindt dat het hoog tijd is om Rawls' ideeën opnieuw onder de aandacht te brengen en verder te concretiseren. Rawls' theorie van rechtvaardigheid, waarin vrijheid en gelijkheid diepgaand met elkaar worden verzoend, hoort niet in de ivoren toren te blijven. Het bevat immers goede argumenten om de waarde van een democratische rechtsstaat te verdedigen. De principes die Rawls naar voren schuift, zijn bovendien nog steeds relevant voor het nadenken over een rechtvaardige samenleving, met name ook als het gaat over ‘nieuwe’ thema's zoals gender- en rassengelijkheid, LGBTQ-rechten, ecologie, klimaat, duurzaamheid en dekolonisatie.

Het boek bestaat uit twee delen. De eerste honderd pagina’s lezen als een uitstekende inleiding op Rawls’ theorie van rechtvaardigheid en zijn verdediging van een politiek liberalisme dat maximaal ruimte laat voor levensbeschouwelijke diversiteit, tolerantie en moreel pluralisme. Ook de belangrijkste kritieken op Rawls’ werk worden deskundig besproken.

De aantrekkingskracht van Rawls ligt onder meer in zijn nadruk op het belang van niet-onderhandelbare grondrechten voor iedereen, gelijk politiek zeggingsschap en democratie, en een doorgedreven opvatting van gelijke kansen. Deze opvatting houdt meer in dan alleen de meritocratische gedachte dat iedereen mag verdienen volgens zijn eigen talent en inspanning. Volgens Rawls moet een maatschappij zich zo organiseren dat vooral de zwaksten er baat bij hebben in die samenleving te leven.

Rawls is doordrongen van de gedachte dat mensen geen verdienste hebben aan hun talenten en uithoudingsvermogen. Deze zijn het resultaat van natuurlijke loterij, familiale omstandigheden en sociale toevalligheden. Dat betekent niet dat iedereen evenveel zou moeten verdienen, maar wel dat de politieke economie zo georganiseerd moet zijn dat mensen gestimuleerd worden hun talenten te ontwikkelen en financieel voordeel te halen op een manier die gelijke kansen respecteert en ten goede komt aan de zwaksten in de samenleving.

Rawls is, volgens Chandler, een hoopvolle en constructieve filosoof omdat hij zich niet neerlegt bij de willekeur van het lot. Rawls nodigt ons uit om op een rechtvaardige manier met natuurlijke en sociale toevalligheden om te gaan. De samenleving is geen onveranderlijke orde waar we geen invloed op kunnen uitoefenen; het is het resultaat van menselijk handelen dat we kunnen sturen in de richting van meer rechtvaardigheid en aandacht voor ieders zelfrespect.

In het tweede deel van het boek neemt Chandler meer dan 160 pagina’s de ruimte om Rawls’ ideeën concreet toe te passen op actuele politieke vraagstukken. Hij schrijft over het belang van de vrijheid van meningsuiting (en verzet zich tegen cancel culture) en bepleit een Rawlsiaanse vorm van burgerschapseducatie. Hij bekritiseert het Amerikaanse politieke bestel waar de Rawlsiaanse idee van politieke gelijkheid ver te zoeken is en pleit voor democratische vernieuwing. In het gedeelte over gelijke kansen benadrukt hij het belang van goed en toegankelijk onderwijs voor iedereen en zoekt hij Rawlsiaanse oplossingen voor rassen- en genderongelijkheid. Chandler denkt met Rawls' ideeën ook na over duurzaamheid en een rechtvaardig belastingssysteem. Om te zorgen dat alle mensen in hun basisbehoeften kunnen voorzien, bepleitte Rawls een sociaal minimum, dat Chandler concreet maakt met een pleidooi voor een universeel basisinkomen (waar Rawls zelf eerder kritisch over was). Chandler verzet zich ook tegen het idee dat eigenaars van bedrijven als een soort minidictators maatregelen kunnen nemen die het lot van werknemers bepalen zonder inspraak van de werknemers zelf. Hij pleit voor meer werkplekdemocratie, wat zou voldoen aan het Rawlsiaanse principe dat ongelijkheid (en dus ook hiërarchie) alleen gerechtvaardigd is als het in het voordeel is van de zwaksten (i.c. de arbeiders), maar ook bijdraagt aan ieders zelfrespect.

Waar Rawls uitermate behoedzaam was om politieke voorstellen te doen, werpt Chandler zich in het debat met concrete voorstellen die volgens hem Rawlsiaans beargumenteerd kunnen worden.

Het boek van Chandler heeft verschillende verdiensten. Het brengt de ideeën van Rawls op een degelijke en toegankelijke manier onder de aandacht. Het boek toont dat zijn ideeën nog steeds relevant zijn om bestaande instituties en politieke praktijken te bekritiseren, maar ook dat ze richtinggevend kunnen zijn om na te denken over een meer rechtvaardige toekomst. Waar Rawls uitermate behoedzaam was om politieke voorstellen te doen, werpt Chandler zich in het debat met concrete voorstellen die volgens hem Rawlsiaans beargumenteerd kunnen worden, hoewel ze hier en daar eerder Chandlers eigen beleidsvoorkeuren verraden. Niettemin ademt het hele boek tot op het einde de inspiratie van Rawls: My aim has been to help us recover a sense of possibility about the future. But it is up to us, both individually and collectively, to build a society in which we are, at last, truly free and equal.

Patrick Loobuyck

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 7 (september), pagina 63 tot 65