Alle ogen zijn nu gericht op de gemeenteraadsverkiezingen van 13 oktober 2024. Terecht. Het is het feest van de lokale democratie. Het is ook het moment om te wijzen op de betekenis en kracht van onze lokale besturen. In een wereld die voortdurend evolueert, nemen ze een centrale positie in als fundamenten van maatschappelijke ontwikkeling. Ze zorgen voor welzijn, veiligheid en duurzame vooruitgang, steeds met het welbevinden van hun inwoners als centrale drijfveer. Ze zijn ook ambitieus, al zijn ze voor veel oplossingen afhankelijk van wat de Vlaamse en federale overheid straks beslissen.

DE GEWIJZIGDE CONTEXT

Lokale besturen vormen de ruggengraat van onze samenleving. Ze vertegenwoordigen de eerste bestuurslaag, dichtbij de mensen, en zijn in staat om snel en doelgericht te reageren op (lokale) uitdagingen. De opeenvolgende crisissen (corona, Oekraïne, energie) maakten dat ook zichtbaar. Hun directe betrokkenheid bij het dagelijkse leven van burgers geeft hun een unieke positie om oplossingen te bieden die aansluiten bij specifieke behoeften en contexten. Om deze rol ten volle te benutten, moeten ze voldoende bestuurskracht, financiële zekerheid en mogelijkheden hebben. Ook interbestuurlijke relaties tussen de verschillende overheden zijn hierbij cruciaal en moeten gebaseerd zijn op vertrouwen, respect en een geest van partnerschap.

De context vandaag is enigszins anders dan pakweg zes jaar geleden, bij de start van de huidige legislatuur. De hedendaagse wereld wordt geconfronteerd met een complexe en onderling verbonden reeks uitdagingen, die vaak worden aangeduid als een ‘polycrisis’. De gevolgen van klimaatverandering, de pandemie, economische onzekerheid en sociale ongelijkheid verplichten lokale besturen om te zoeken naar evenwichtige oplossingen voor meervoudige uitdagingen. De gemeentelijke veerkracht is van cruciaal belang voor het behoud van de stabiliteit van de samenleving en het welzijn van hun inwoners.

De gemeentelijke veerkracht is van cruciaal belang voor het behoud van de stabiliteit van de samenleving en het welzijn van hun inwoners.

De lokale besturen spelen een rol op alle beleidsdomeinen, gaande van armoedebestrijding over klimaattransitie tot veiligheid. Er gebeurt gelukkig al heel veel in onze steden en gemeenten. Wat men concreet doet, is een politieke keuze, bepaald door de mogelijkheden, centen en visie. Dé grote uitdaging waarvoor alle gemeenten de komende legislatuur staan is in elk geval en overal dezelfde: zijn ze in staat om de rol als eerstelijnsoverheid te vervullen en hiervoor de nodige hulp- en dienstverlening aan hun inwoners te verzekeren?

Om op deze vraag bevestigend te kunnen antwoorden, heb je bestuurskrachtige gemeenten nodig. Deze gemeenten hebben daadkrachtige politici die een visie kunnen ontwikkelen voor de komende zes jaar, vertrekkend van de noden en behoeften in hun gemeente. Die in staat zijn een organisatie op poten te zetten die deze visie kan omzetten in concrete beleidsmaatregelen. Die voor de uitvoering van dat beleid de nodige financiële middelen kunnen mobiliseren en het nodige bekwame personeel kunnen aantrekken. Die bovendien in staat zijn de inwoners inspraak te geven en hen bij het beleid te betrekken en kunnen samenwerken met lokale en bovenlokale partners op het terrein. Het is een immense opdracht, maar het is wel de werkelijke inzet van de gemeenteraadsverkiezingen: een keur van politici verkiezen die de lokale besturen voor de komende legislatuur op de kaart kunnen zetten.

Bestuurskracht alleen is niet voldoende. Steden en gemeenten willen meer hefbomen om beleid te kunnen voeren. Of ze die ook krijgen, hangt af van de houding van de centrale overheden. Zullen zij de dringende veranderingen omarmen waar steden en gemeenten om vragen? De VVSG heeft in haar memorandum ‘De grote sprong naar morgen’ het ambitieniveau en de oplossingen op tafel gelegd.

DE LAT LIGT HOOG

Het gaat om bestuurlijke vragen die te maken hebben met het hoe, met het kader waarin lokaal beleid kan worden voorbereid en uitgevoerd. Uiteraard zijn de lokale besturen hier in de eerste plaats zelf voor verantwoordelijk. Maar zonder de uitdrukkelijke samenwerking met en steun van de Vlaamse en federale overheid zal het hun niet of slechts deels lukken. Die centrale overheden moeten de juiste omstandigheden creëren, bijvoorbeeld door zelf over sectoren en overheidsniveaus heen constructief samen te werken en een consistent beleid uit te rollen, door de lokale besturen als een volwaardig beleidsniveau te erkennen en actief bij de beleidsvoorbereiding te betrekken, door lokale besturen sterke instrumenten te geven om de eigen organisatie zo goed mogelijk vorm te geven en beleid te kunnen voeren, door te voorzien in afdoende, voorspelbare en duidelijke financiering, door lokale besturen te erkennen als volwaardige werkgevers die op alle niveaus mee aan tafel zitten om te onderhandelen over arbeidsvoorwaarden en door werk te maken van een doorgedreven IT- en datadeling, zowel voor beleidsondersteuning als voor een nog betere dienstverlening.

Gemeenten willen vooral coherentie over de bestuurslagen heen en instrumenten om hierin zelf de stappen te zetten die ze nodig vinden.

Sinds 2019 werken gemeenten en OCMW’s politiek en ambtelijk geïntegreerd samen. Vanaf 2025 vinden in Vlaanderen opnieuw verschillende gemeentelijke fusies plaats. De Vlaamse overheid legde referentieregio’s vast als kader voor de vele lokale samenwerkingsverbanden. De federale overheid wil dan weer naar minder politiezones. Gemeenten willen vooral coherentie, over de bestuurslagen heen en instrumenten om hierin zelf de stappen te zetten die ze nodig vinden. Daarnaast willen ze ook de lokale democratie kunnen versterken. In een tijd waar veel lokale mandatarissen het voor bekeken houden, is er nood aan een volwaardig statuut. Verder zijn instrumenten nodig om de impact van lokale besturen in hun samenwerkingsverbanden te versterken.

Niet alles draait altijd om geld. Natuurlijk hebben lokale besturen financiële middelen nodig, maar ze willen de nodige zekerheid over hoe die middelen op middellange termijn zullen evolueren. De huidige inkomstenmix van (vooral) belastingen en subsidies kan op hoofdlijnen behouden blijven, al zijn op ook bijsturingen wenselijk. Ook de gemeentelijke dotaties aan de politie- en hulpverleningszones en de uitgaven voor de pensioenfinanciering veel beter beheersbaar worden.

Werken bij de stad of gemeente heeft heel wat troeven. Bij de Vlaamse lokale besturen werken in totaal 193.549 medewerkers, goed voor 150.755 voltijdse equivalenten. Ze zijn aan de slag bij gemeenten en OCMW’s, autonome gemeentebedrijven, welzijnsverenigingen, intergemeentelijke samenwerkingsverbanden, politiezones, hulpverleningszones en in het gemeentelijk onderwijs.

Toch zijn het de centrale overheden die in het sociale overleg de werkgeversrol opnemen, al lopen de respectieve belangen zeker niet altijd gelijk. Voor een goed sociaal overleg moeten de lokale besturen zelf rechtstreeks en officieel als sociale partner aan de onderhandelingen kunnen deelnemen.

Daarnaast constateren de lokale besturen sinds de regionalisering een gebrek aan kennis bij de federale overheidsdiensten over de specificiteit van de (lokale) publieke sector: arbeidstijdwetgeving, re-integratietrajecten en Codex welzijn op het werk, arbeidsongevallenwetgeving, Arbeidsreglementenwet, flexi-jobs socio-culturele sector, enzovoort. Dit moet dringend worden aangepakt.

Ten slotte is tijdens de coronapandemie gebleken dat de publieke zorgvoorzieningen niet over dezelfde slagkracht beschikken als de private zorgwerkgevers. Aangezien de zorgvraag en de krapte op de arbeidsmarkt nog zullen toenemen, kunnen de lokale besturen zich deze struikelblokken niet permitteren en moet de publieke zorgsector over dezelfde arbeidsrechtelijke instrumenten kunnen beschikken als de private zorgwerkgevers.

De uitdagingen van deze digitale transitie zijn dermate groot dat geen enkel lokaal bestuur ze individueel aankan.

Lokale besturen spelen een cruciale rol in de digitale transformatie van de samenleving, één van de topprioriteiten van de Europese en andere centrale overheden. Ze zullen in de toekomst een nog belangrijkere rol opnemen in het versterken van de digitale basisvaardigheden van de burgers. Ook voor de digitale transitie van de lokale besturen zelf (met zowel het digitaliseren, innoveren en professionaliseren van interne processen als van de dienstverlening aan burgers en bedrijven) moet nog heel veel gebeuren. De uitdagingen van deze digitale transitie zijn dermate groot dat geen enkel lokaal bestuur ze individueel aankan. Voor een betaalbare, haalbare en performante digitale transformatie is er nood aan een professionele, gezamenlijke en kosten delende aanpak die streeft naar maximale interoperabiliteit: een betere uitwisselbaarheid van systemen en gegevens. Lokale besturen zullen dus meer de krachten bundelen en verwachten dat de centrale overheden daarbij faciliterend en ondersteunend optreden én investeren in onderlinge samenwerking en afstemming. De bestaande samenwerkingsstructuren schieten te kort, strategieën en stappenplannen raken nauwelijks op elkaar afgestemd waardoor uitdagingen nog te vaak verkokerd worden aangepakt.

Iedereen weet ondertussen dat connectie tussen mensen bijdraagt aan het welbevinden. Lokale besturen willen staan voor bruisende samenlevingen en plekken. Plaatsen waar men succesvol kan ondernemen, smeltkroezen van talent waar iedereen zich thuis voelt en men zijn vrijetijd gevarieerd kan beleven. Dat veronderstelt voldoende en kwalitatieve publieke ruimte en infrastructuur en een sociaal weefsel van individuen, bedrijven en verenigingen.

Mensen willen ook aangenaam en kwaliteitsvol kunnen leven en daar speelt het ruimtegebruik, zowel publiek en privaat, een belangrijke rol in. Die ruimte moet toekomstbestendig zijn om de leefomgeving zo duurzaam en kwaliteitsvol mogelijk te maken. Het gaat dan over levendige kernen met beschikbare basisvoorzieningen, voldoende groen in de buurt en duurzame verplaatsingsmogelijkheden. De openbare ruimte moet aantrekkelijk, kwaliteitsvol en veilig zijn voor iedereen, met volop plek voor ontmoeting.

Maar de publieke ruimte moet ook klimaatneutraal zijn tegen 2050. De ruimte op een robuuste manier klaarmaken voor de toekomst raakt aan veel maatschappelijke uitdagingen en gaat over transitie naar een klimaatneutrale en circulaire samenleving. Dit kan onder andere door gemeentelijk beleid voor een kwaliteitsvolle leefomgeving, een duurzaam afval-, woon- en mobiliteitsbeleid en bijdragen tot de energie-en klimaattransitie. In de publieke ruimte zijn de gemeenten aan zet als regisseur van het openbaar domein. Tegelijk stimuleren ze de burgers om het private ruimtegebruik zo robuust mogelijk te maken.

Onze samenleving moet ook zorgzaam zijn met voor elke burger kwalitatieve, toegankelijke en nabije zorg en ondersteuning. Het belang van zorg, welzijn en gezondheid neemt voor lokale besturen toe. Zij staan steeds meer in voor het welzijn van burgers door te sensibiliseren, de zorgvraag en het -aanbod op elkaar af te stemmen en waar nodig, zelf initiatieven te nemen. Doel is ervoor te zorgen dat iedereen erbij hoort, met een breed hulpverleningsaanbod voor iedere burger en extra ondersteuning voor wie uit de boot dreigt te vallen. Technologische innovatie biedt ook in de zorg kansen. Zorg omvat ook preventie, met lokale beleidsaandacht voor een gezonde levensstijl, een gezonde woning, een gezonde leefomgeving en mentaal welzijn.

Lokale overheden willen een omgeving creëren waarin iedereen kan wonen, werken, spelen, met een goede lucht-, water- en bodemkwaliteit.

Het is essentieel dat lokale besturen zorgaanbieders en -voorzieningen kunnen aansturen en voor afstemming kunnen zorgen.

Wie zorg nodig heeft, is niet gebaat met achterhoedegevechten. Lokale regie en samenwerking vormen de ruggengraat van een effectief en cliëntgericht zorgsysteem. De toenemende vergrijzing maakt de uitdagingen in de zorg complex en gevarieerd. Daarom is het essentieel dat lokale besturen zorgaanbieders en -voorzieningen kunnen aansturen en voor afstemming kunnen zorgen. Dat bevordert de toegankelijkheid tot zorg en de coördinatie en samenwerking tussen zorgverleners.

Lokale besturen staan voor een inclusieve samenleving waarin iedereen gelijke kansen heeft, ongeacht achtergrond. Ze willen er mee voor zorgen dat iedereen kan deelnemen aan de samenleving, evenwaardig en volwaardig. Dit vereist beleidsmaatregelen tegen discriminatie en uitsluiting, toegankelijke infrastructuur en dienstverlening en actieve betrokkenheid van wie hiertoe kan bijdragen.

Dat moet ook allemaal veilig kunnen gebeuren. Gemeenten hebben als kerntaak om samen met de andere overheidsniveaus te zorgen voor een veilige samenleving en inwoners en bezoekers te beschermen tegen gekende en (potentieel) nieuwe vormen van onveiligheid. Het gaat hierbij zowel om potentieel criminele feiten als calamiteiten. De lokale invalshoek omvat de volledige veiligheidsketen: van preventie tot handhaving.

In een tijd waar te veel gekeken wordt naar het eigenbelang, is het belangrijk dat gemeenten niet op zichzelf staan en dit uitdragen. Ze staan in constante verbinding met hun burgers, met bedrijven en instellingen, met andere overheden, met de wereld. Die wereld is steeds meer zichtbaar in de gemeente en omgekeerd zijn de Vlaamse gemeenten in toenemende mate actief in de wereld. Dat doen ze via het Lokaal Mondiaal Beleid en de Europa-werking. Sinds de komst van de Agenda 2030, vertalen de lokale overheden de 17 duurzame ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties naar hun gemeentelijk beleid.

VOL VERWACHTING

De ambities van onze lokale besturen zijn dus niet min. Het is ook de richting die ze nu al volop uitgaan, binnen hun eigen mogelijkheden en middelen. De echte realisatie ervan overstijgt het eigen lokale ‘kunnen’. We kijken dus met heel veel verwachting uit naar wat de federale en Vlaamse overheid hiernaast plaatst.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 8 (oktober), pagina 63 tot 67

• gemeenteraadsverkiezingen
• gemeenten
• lokale bestuur