In haar 80-jarig bestaan heeft de sociale zekerheid vele crisissen overleefd en vele mensen uit de problemen geholpen. In al die jaren is ze stevig gegroeid in haar ambities, niet alleen om inkomenszekerheid te bieden bij ziekte, werkloosheid of pensionering voor een steeds grotere groep van mensen, maar ook als bodembescherming tegen armoede én als bron van sociale investeringen in de loopbanen van werknemers en zelfstandigen, via loopbaanonderbreking, opleidingsverlof, tijdskrediet en verschillende vormen van zorgverlof. Vandaag tilt de sociale zekerheid ongeveer 70% van de mensen met een marktinkomen onder de armoedegrens, uit armoede. Dat is beter dan in andere landen, bijvoorbeeld in Nederland is dat 60%. Toch spenderen we niet meer aan sociale uitkeringen dan andere landen.

Meestal worden pensioenen en gezondheidszorg genoemd als grootste uitdagingen voor de toekomst. Maar er is meer. Ook al is het primaire doel van de sociale zekerheid om het inkomen van mensen te beschermen bij sociale risico’s, een sociaal stelsel dat er niet in slaagt om mensen te beschermen tegen armoede, faalt in zijn basisopdracht. Jarenlang bleven de armoedecijfers hardnekkig hangen. Door het beleid van de Vivaldi-regering zijn die voor het eerst sinds lang gedaald en sommige uitkeringen liggen nu boven de armoedegrens; toch leeft nog steeds meer dan 12% van de Belgen in armoede.

Het gros van de sociale uitgaven is verschoven naar de midden en hogere inkomensgroepen. Dat komt door de hogere pensioenen en door het feit dat zij meer gebruik maken van loopbaanonderbreking of zorgverlof, stelsels waarvan de lage inkomens nauwelijks profiteren. Tegelijk zijn sommige sociale risico’s zoals werkloosheid meer dan ooit geconcentreerd bij de laagste inkomensgroepen, vooral mensen met een laag opleidingsniveau of met een migratieachtergrond.

Steeds meer wordt onderscheid gemaakt tussen de “deserving poor”, mensen die geen schuld hebben aan hun situatie enerzijds, en de “undeserving poor”, de werklozen en de bijstandstrekkers anderzijds.

Steeds meer wordt een onderscheid gemaakt, in de publieke opinie en in het politieke discours, tussen de “deserving poor”, mensen die geen schuld hebben aan hun sociale situatie én die bijgedragen hebben aan de sociale zekerheid enerzijds, en de “undeserving poor”, de werklozen en de bijstandstrekkers anderzijds. Die laatsten verdienen onze steun niet. Over hen doen hardnekkige stereotypen de ronde over de oorzaken van hun werkloosheid (“Er zijn toch vacatures genoeg?”) en het gedrag van de werklozen (“Ze zoeken niet naar werk”, “Ze profiteren van de sociale bescherming”). Gevolg: er worden steeds strengere voorwaarden gesteld aan het verkrijgen van uitkeringen, activering en sancties worden opgevoerd, binnenkort worden wellicht de uitkeringen beperkt in de tijd. Vooral voor nieuwkomers wordt de toegang tot de sociale zekerheid steeds moeilijker gemaakt, door een lange verblijfsduur te eisen, inburgeringsplicht en taalexamens in te voeren. Welvaartschauvinisme heeft de plaats ingenomen van solidariteit die de sociale zekerheid kenmerkte.

Eén van de kernvragen voor de toekomst is dan ook hoe de middelen van de sociale zekerheid doelmatiger inzetten voor de laagste inkomens, zonder de publieke steun voor de sociale zekerheid te ondermijnen.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 10 (december), pagina 88

• sociale zekerheid
• welvaartschauvinisme
• uitkeringen