Onze tijd wordt wel eens vergeleken met de Industriële Revolutie. Deze keer moet alles echter veel sneller gaan, en weidser. Waar de sociale verzorgingsstaat, als antwoord op de sociale kwestie, vorm kreeg in meer dan 150 jaar en in een klein deel van de wereld, moeten wij nu binnen een tijdsspanne van nauwelijks 30 jaar, een sociaalecologische transitie maken, wereldwijd. Nog nooit in de geschiedenis heeft zo’n grote maatschappelijke verandering zich in zo’n korte tijd moeten voltrekken.

ONGEZIENE INSPANNING

In cijfers, uitgedrukt in percentages van ons bbp, staan we voor een ongeziene ‘4x4’-inspanning:

• Om de begroting op orde te krijgen: het financieringssaldo van de Belgische overheden bedroeg in 2023 -4,4% van het bbp.
• Voor de vergrijzing: de budgettaire kost, tussen 2022 en 2070, bedraagt ongeveer 4 procentpunt van het bbp.
• Om de armoedekloof te dichten: als we werk aantrekkelijk willen maken, hebben we zo’n 4% van de gezinsinkomens nodig om de sociale minima op te trekken tot aan de armoedegrens.
• En voor het klimaat: de Nationale Bank schat de investeringskost op 3,5% van het huidige bbp.

We staan dus voor een inspanning van telkens grofweg zo’n 4% van het bbp voor begroting, vergrijzing, klimaat en armoede. 4X4, laten we daar even bij stilstaan: 1% van het Belgische bbp, dat komt neer op ongeveer €1.000 per gezin!

4X4-METAFOOR

De 4x4-metafoor maakt de omvang van de omwenteling concreet. Ze laat ook zien hoe sterk de vier dimensies met elkaar zijn verbonden: begroting, vergrijzing, klimaat en armoede.

Eén derde van de gezinnen heeft geen of slechts beperkte financiële middelen om te investeren in duurzame technologieën zoals warmtepompen, zonnepanelen, laat staan elektrische auto’s.

Ongeveer 15% van de Belgische gezinnen leeft onder de armoedegrens, en nog eens circa 15% heeft een inkomen dat niet meer dan 20% boven deze grens ligt. Ongeveer één derde van de gezinnen heeft dus geen of slechts beperkte financiële middelen om te investeren in duurzame technologieën zoals warmtepompen, zonnepanelen, laat staan elektrische auto’s. Zij kunnen de onvermijdelijke stijgingen van de prijzen van fossiele brandstof en voeding niet of moeilijk vermijden. In armere landen, binnen Europa en in de wereld, liggen deze cijfers nog vele malen hoger.

Dat brengt vele complexe vraagstukken mee die diep verweven zijn en uiterst lastig op te lossen, dilemma’s en trilemma’s – zoals de vraag hoe we een budgettair evenwicht kunnen verzoenen met klimaat- en armoededoelstellingen.

MEER SOLIDARITEIT

De geschiedenis leert dat alleen diepere en bredere solidariteit ons vreedzaam door grote transities kunnen leiden.

De geschiedenis leert dat alleen diepere en bredere solidariteit ons vreedzaam door grote transities kunnen leiden.

Ook nu moet de samenwerking, zowel Europees als mondiaal, worden versterkt. Zoals Robert Schumann na het cataclysme van de wereldoorlogen goed had begrepen: “L'esprit européen, c'est la volonté de solidarité au cœur du danger.”

Lasten en baten moeten rechtvaardiger worden verdeeld. Iets wat de industriëlen en vakbondslieden die in 1944 het ‘Ontwerp van overeenkomst tot sociale solidariteit’ onderhandelden ook goed begrepen hadden.

Er zijn enorme technologische vernieuwingen, vele ondernemingen maken de omslag, het beleid volgt de Europese richtlijnen. Vaak echter met de handrem op. Het gaat te traag. Om de dwingende internationale klimaatdoelstellingen te halen, moeten we driemaal sneller gaan dan in de voorbije drie decennia.

WARME EN KOUDE SOLIDARITEIT

De versnelling van de transformatie moet gepaard gaan met meer solidariteit: meer koude en meer warme solidariteit.

Warme solidariteit is de nabije, filantropische solidariteit, die van onderuit groeit, op plaatsen voor sociale innovatie. Koude solidariteit zijn de structurele, wettelijk gewaarborgde mechanismen van sociale zekerheid, collectieve goederen en diensten en herverdeling door belastingen. Goed ontwikkeld bij ons, maar nog te zwak. We herverdelen veel minder dan we denken. Zo’n 20% van de sociale overheidsuitgaven komt terecht bij de 20% rijkste gezinnen. De 20% armste gezinnen krijgen nauwelijks meer.

Vaak wordt warme solidariteit tegengesteld aan structurele, koude solidariteit. Dat is fout. Beide vormen zijn nodig.

Vaak wordt warme solidariteit tegengesteld aan structurele, koude solidariteit. Dat is fout. Beide vormen zijn nodig om een samenleving te dragen en veilig doorheen transities te leiden: ze vullen elkaar aan en versterken elkaar.

Koude solidariteit komt voort uit warme solidariteit: denk aan de maatschappijen van onderlinge bijstand, afgedwongen door sociale strijd maar ook geïnspireerd door ondernemers met het hart op de juiste plaats, zoals Lieven Gevaert bij ons of Olivetti in Italië.

Voedselbanken mogen natuurlijk nooit dienen als stoplap op tekortkomingen van de sociale zekerheid. Structurele solidariteit is sterker, want gebaseerd op rechten. Het omvat bredere solidariteitskringen en steunt op instituties, afdwingbare wetten en besluiten.

Maar het middenveld, sociale ondernemingen en innovatieve projecten zijn onmisbaar. Ze luiden de klok – denk aan de klimaatjongeren of aan “Noodhulp onder protest”, de slogan van voedselbank De Loodsen in Antwerpen.

Ze brengen experimenten voort, en ze slaan bruggen tussen bijvoorbeeld tofu-etende bakfietsrijders en mensen aan de tafel van sociale restaurants.

Ze brengen ook kennis voort. Het service learning-traject in Leuven waar gedetineerden en niet-gedetineerde studenten in een gevangeniscontext nadenken over zin en onzin van detentie is daar een mooi voorbeeld van.

Warme solidariteit helpt noden te verlichten. Het brengt hoop en vertrouwen. En het maakt gelukkig, omdat mensen daar iets kunnen betekenen voor elkaar en steentjes kunnen verzetten.

GOED NIEUWS

Er is veel slecht nieuws. De armoedecijfers liggen even hoog dan toen ik 40 jaar geleden begon met het tellen van armen. Voor de gezinnen die er het meest afhankelijk van zijn, blijft de sociale zekerheid ontoereikend. We lopen achter op de klimaatdoelstellingen en er zijn forse tegenbewegingen. Het middenveld is verschrompeld en staat verder onder druk. De omvang van de transitie wordt ook zwaar onderschat.

Maar er is ook goed nieuws.

We beschikken over sterke instituties: onze sociale verzorgingsstaat en sociale zekerheid hebben tijdens de coronacrisis bewezen krachtige én veerkrachtige buffers te zijn. Europa heeft indrukwekkend leiderschap getoond met de Green Deal, de Europese pijler van Sociale Rechten en het Sociaal Klimaatfonds, die samen de basis vormen voor een rechtvaardige transitie.

We hebben toegang tot wetenschappelijke kennis, nieuwe technologieën en modellen waarmee we alternatieve toekomstscenario’s kunnen verkennen.

Bovendien hebben we toegang tot wetenschappelijke kennis, nieuwe technologieën en modellen waarmee we alternatieve toekomstscenario’s kunnen verkennen. Vanuit de samenleving zelf ontstaan spontaan talloze boeiende en inspirerende initiatieven. De samenleving bruist van positieve energie die wacht om ten volle benut te worden.

VERBOUWING

Iedereen voelt aan dat de transitie een grondige verbouwing van onze welvaartsstaat vereist. Maar hoe moeten we dat aanpakken?

Sommigen, zoals Anuna De Wever, denken dat de transitie niet mogelijk is binnen het huidige systeem. Ze pleiten voor radicale oplossingen. De geschiedenis echter leert dat ingrijpende maatschappelijke veranderingen niet succesvol van bovenaf kunnen worden opgelegd. Modellen die gebaseerd waren op een starre blauwdruk van een utopie mislukten keer op keer.

De sociale verzorgingsstaat was nooit een utopie. Er was geen vastomlijnd plan.

De sociale verzorgingsstaat was nooit een utopie, zoals door Thomas More meesterlijk bespot in Utopia. Er was geen vastomlijnd plan, het was een dynamisch project, een voortdurend groeiend en veranderend geheel, van onderuit opgebouwd, voortdurend zoekend naar evenwicht en compromis in wisselende spanningsvelden. Stukje bij beetje kwam hij tot stand, door sociaal overleg, politieke arbitrage, en met de medewerking van vele partners en organisaties, groot en klein. Muddling through: met de voeten in de modder, al werkend en al lerend, ploeterend samen zoekend naar de best mogelijke oplossingen.

Het is nu niet anders.

• column
• solidariteit
• klimaattransitie
• transitie