Naarmate artificiële intelligentie (AI) ons dagelijkse leven binnensijpelt, wordt de impact op ons werk steeds duidelijker. Ondertussen leest AI onze cv’s, monitort zij camerabeelden van fabrieksarbeiders en worden allerlei beroepscategorieën vervangen door AI-gedreven machines. Vooral large language models (LLM’s), zoals ChatGPT, zijn razendsnel onderdeel geworden van onze doordeweekse werkroutines. Heel wat werknemers gebruiken dagelijks LLM’s om e-mails te schrijven, rapporten samen te vatten of ideeën te brainstormen. Steeds meer mensen vormen zich een mening over allerlei onderwerpen door erover te overleggen met een LLM. Studenten vragen LLM’s advies over hun cursusmateriaal, mentale gezondheidspatiënten gebruiken ChatGPT als therapeut en werknemers vertrouwen op AI-systemen om hun te vertellen hoe zij hun werk moeten doen.

Ondertussen wordt ook de impact steeds duidelijker van LLM’s op onze cognitieve vaardigheden: hoe vaker mensen argumentatie en kritisch denken uitbesteden aan technologie, hoe moeilijker ze het krijgen om die denkvaardigheden zonder technologische ondersteuning te praktiseren. Via zogenaamde “cognitive offloading” worden denktaken, zoals het synthetiseren van informatie, het vormen en structureren van argumenten en het herinneren van gegevens toevertrouwd aan technologie. Die nemen daarmee cruciale functies van ons brein over. Op termijn dreigt een doemscenario waarin mensen enkel nog in staat zijn tot kritisch nadenken als ze hun brein in de machines pluggen. Als Duits filosoof Immanuel Kant de boodschap van de Verlichting ooit samenvatte als “Durf te denken”, dan zegt de lichtbak van ons computerscherm vandaag: “Laat het denken maar aan ons over.”

De Commissie waarschuwt vooral voor de gevaren van AI op werkgelegenheid. Maar gaat dit wel ver genoeg?

Europese beleidsmakers zijn niet blind voor de impact van LLM’s op de werkvloer. De Europese Commissie heeft een European Approach to Artificial Intelligence uitgewerkt waarin het publieke investeringen in AI combineert met een nadruk op ethisch verantwoord AI-beleid. De Commissie waarschuwt vooral voor de gevaren van AI op werkgelegenheid en pleit daarom voor de reskilling van potentieel vervangbare werkers. De overheid moet investeren in het aanleren van nieuwe vaardigheden aan werknemers die dreigen hun baan te verliezen door AI-systemen. Maar gaat dit wel ver genoeg? De baas van Amerikaans techbedrijf Palantir, Peter Thiel, ziet de impact van AI alleszins veel ingrijpender. Reeds in 2010 zei Thiel in een toespraak: “De kerngedachte was dat wij nooit verkiezingen zouden kunnen winnen om bepaalde zaken gedaan te krijgen, omdat wij zo’n kleine minderheid zijn. Maar misschien zou je met technologische middelen eenzijdig de wereld kunnen veranderen – zonder constant mensen te moeten overtuigen, te moeten smeken bij mensen, te moeten argumenteren tegenover mensen die het nooit eens met ons zouden zijn. Hier vormt, volgens mij, technologie een ongelofelijk alternatief voor politiek.”

Thiel zei luidop wat veel tech-ondernemers denken: democratie is een obstakel voor winst en vooruitgang, en technologie is een middel om democratie te omzeilen. Technologieën als AI moeten beleid vasttimmeren in de software die ons leven bestuurt, zodat wijzelf steeds minder te beslissen hebben. Dat systemen als ChatGPT ons denkvermogen schaden, is dus geen bug maar een feature van het systeem. Wie de financiering en design controleert van de technologische onderbouw van de werkplaats, hoeft zich niet te vermoeien met democratisch debat. Waarom antidiscriminatiebeleid uitstippelen voor sollicitatieprocedures als AI-technologie sollicitaties automatisch afneemt? Waarom sociaal overleg organiseren over de hoge werkdruk als slimme camerasystemen controleren hoe hard werknemers werken? Waarom een inclusief communicatiebeleid afspreken voor het bedrijf als ChatGPT alle e-mails schrijft? Ondertussen staat Thiel bekend als een van de meest rabiate ondersteuners van Donald Trump. Hij wijst resoluut de democratie en de welvaartsstaat af ten voordele van een dictatuur van tech-ondernemers. Met louter het heropleiden van mensen die hun baan verloren hebben aan AI, gaan we er dus niet komen. LLM’s vormen de voorhoede van een politieke coup.

Large Language Models vormen de voorhoede van een politieke coup.

Dit probleem is niet nieuw trouwens. In de 19^de eeuw klaagden ambachtslieden over de industrialisering van de fabrieken omdat de machines hun denkwerk overbodig maakten en alle controle over de fabriek centraliseerde bij de bazen. Het lopendebandsysteem bootste het menselijke arbeidsproces na zodat arbeiders zelf niet meer hoefden te weten hoe het productieproces in zijn geheel verloopt. Gespecialiseerde ambachtslieden werden zo vervangbaar door ongeschoolde arbeidskrachten. Elke arbeider moest immers enkel nog zijn kleine taken uitvoeren aan de lopende band, terwijl de algehele coördinatie van de fabriek in handen kwam van de machines en de managers die hen bedienden. Technologische innovatie was een middel om controle over het arbeidsproces te centraliseren en te verplaatsen van werknemers naar management. Je kan dan wel pleiten voor het herscholen van ambachtslieden, maar het dieperliggende politieke probleem vormden de machtsverhoudingen op de werkvloer zelf. Technologie beïnvloedt die machtsverhoudingen maar is zelf zelden het voorwerp van politiek democratisch debat. De fabrieksbazen beslissen immers eenzijdig in welke technologieën zij investeren en hoe zij die implementeren.

Zeker op een historisch scharnierpunt als vandaag, wanneer steeds meer Amerikaanse tech-ondernemers extreemrechtse standpunten innemen, moeten we nadenken over hoeveel macht wij AI-technologie en LLM’s willen geven. Vormen deze systemen geen Trojaans paard in onze samenleving? We hebben deze technologieën enthousiast binnengehaald om ons (denk)werk te vergemakkelijken, maar ondertussen sluipen de extreemrechtse meningen van hun eigenaars langs de achterdeur mee naar binnen. We laten enthousiast ChatGPT onze e-mails schrijven, maar beseffen we wel dat we daarmee ons kritisch denkvermogen zelf uitbesteden aan bedrijven met potentieel kwalijke bedoelingen? Vroeger konden enkel onze computers besmet worden door virussen, maar als we ons brein rechtstreeks koppelen aan software van extreemrechtse makelij, zouden die virussen zich wel eens in ons eigen denken kunnen nestelen. Willen wij ons brein laten sturen door mensen die openlijk beweren dat racisme oké is, dat vakbonden gevaarlijk zijn en dat gendergelijkheid te “woke” is?

Willen wij ons brein laten sturen door mensen die openlijk beweren dat racisme oké is, dat vakbonden gevaarlijk zijn en dat gendergelijkheid te “woke” is?

Een Europees politiek beleid voor AI op de werkvloer moet dus verdergaan dan louter het herscholen van werklozen. Het probleem is niet louter een kwestie van werkgelegenheid maar van democratie. Zolang private bedrijven met wispelturige CEO’s eigenaar zijn van de basale technologieën die ons dagelijks leven vormgeven, zijn wij overgeleverd aan hun arbitraire macht. Er zijn verschillende formules te bedenken voor meer democratische AI. We hoeven AI niet te verbieden of af te schaffen, maar we moeten wel nadenken over de instellingen die beslissen over de financiering, ontwikkeling en implementatie van AI. Wie beslist welke AI-systemen überhaupt gemaakt worden en met welke doelen? Een democratische samenleving die naam waardig belist zelf

Sta mij toe één voorstel te doen: begin jaren 1970 lanceerde de Chileense overheid Project Cybersyn, een AI-systeem dat in real-time de Chileense economie zou sturen. Toen socialist president Allende verkozen werd, sloten de VS alle technologie-exports naar Chili af. Allende zag dit echter als een kans om technologische onafhankelijkheid en socialistische technologie in publieke eigendom te ontwikkelen als alternatief voor de kapitalistische technologie onder private macht. De prioriteiten lagen bijgevolg ook anders. In plaats van menselijke communicatie na te bootsen met LLM’s, waren de Chilenen meer geïnteresseerd in de uitwisseling van informatie tussen fabrieken. De top-down planeconomie van de Sovjet-Unie liep immers grondig scheef omdat de centrale overheid niet over de juiste informatie beschikte om economische productie te sturen. Eenmaal de informatie aankwam bij de overheid, was die eigenlijk al out of date. Met real-time informatie-uitwisseling zou het Cybersyn-systeem fabrieken rechtstreeks met elkaar in contact plaatsen om de economie af te stemmen op de noden van de bevolking.

In plaats van de zoveelste update van ChatGPT is het misschien tijd voor Cybersyn 2.0.

Grote logistieke bedrijven zoals Amazon of Walmart gebruiken vandaag versies van dit soort software om hun distributieketen te beheren. Maar ook hier wordt technologie vooral gebruikt om controle te centraliseren in handen van één privaat bedrijf. De bedoeling van Cybersyn daarentegen was om fabrieken met elkaar te laten onderhandelen over productiequota en distributieketens. AI vormde enkel de rekenkundige ondersteuning om realistische plannen op te stellen. Fabrieken zouden zelf beslissen aan welke tempo ze zouden werken en hoeveel ze zouden produceren, maar de AI zou de economische impact van die beslissingen berekenen en suggereren hoe dit af te stemmen was op de rest van de economie. Door de extreemrechtse coup d’état van generaal Pinochet in 1973 is het project echter nooit voltooid. Maar de gedachte was mooi: een AI-systeem in publieke eigendom zodat de bevolking rechtstreeks inspraak zou krijgen in de technologische onderbouw die hun werkomstandigheden vormgeeft. In plaats van de zoveelste update van ChatGPT is het misschien tijd voor Cybersyn 2.0.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2025: Make Europe Great Again van Samenleving & Politiek.

• mega2025
• EU
• AI