Het wordt steeds duidelijker dat introductie van kunstmatige intelligentie (AI) als technologische vernieuwing, vooral in de vorm van grote taalmodellen (LLM) zoals ChatGPT en CoPilot, en door gerichte modellering met deep learning (DL), vergelijkbaar is met die van elektriciteit in de 19e eeuw. Deze stelling is het uitgangspunt van de Franse PS-militanten Asseh en Projean in een interessant artikel op de website van de Fondation Jean Jaurès. Bedrijven die de kans om elektriciteit te omarmen lieten liggen, kwamen in de problemen en verdwenen van de markt. Huishoudens die zich geen elektriciteit konden veroorloven of er niet op konden aansluiten, werden naar de marge van de samenleving geduwd. De stoommachine, kaarsen en gasverlichting zijn allemaal naar de prullenmand van de geschiedenis verwezen.

AI stelt de wereldgemeenschap voor belangrijke keuzes. Deze technologie raakt aan bijna alle grote maatschappelijke problemen. Daarom ben ik, samen met professor Kristof Stouthuysen van KU Leuven, van mening dat we niet alle reglementeringen van AI in één Europese wetgeving moeten persen. In plaats daarvan moeten we per sector en toepassing nadenken over specifieke mogelijkheden en risico's, en over de verantwoordelijkheden en de maatschappelijke en menselijke impact ervan, om daaraan door middel van gepaste reglementering richting te geven.

AI IN ZES VRAGEN

Laten we, in zes vragen, kijken naar een aantal belangrijke spanningsvelden die kenmerkend zijn voor AI-modellen (LLM en DL).

1. Wie vergoedt de geproduceerde kennis?

AI is gebaseerd op het roven van andermans werk, in essentie een moderne vorm van primitieve accumulatie. De training van LLM's gebeurt met materiaal dat is geproduceerd door individuen, gemeenschappen en bedrijven, zonder dat zij hiervoor worden vergoed. Hoewel enkele grote spelers, zoals de New York Times, naar de rechtbank kunnen stappen om een eerlijke vergoeding te eisen voor hun werk dat gebruikt is om de LLM’s te trainen, staan de meeste kunstenaars, schrijvers, intellectuelen, academici, journalisten en programmeurs in een zwakke positie. Voor hen is enige vergoeding voor hun werk onwaarschijnlijk, tenzij de wetgeving grondig wordt aangepast. De vraag is of dit haalbaar is op nationaal of zelfs Europees niveau, vooral omdat de VS onder Trump de grote Amerikaanse spelers vrij spel willen geven.

We kunnen ons afvragen of het niet beter zou zijn om AI en LLM’s een open source beleid op te leggen.

Gezien het feit dat het bijna onmogelijk is om iedereen die heeft bijgedragen aan het materiaal voor het trainen van AI en LLM's te vergoeden, kunnen we ons afvragen of het niet beter zou zijn om AI en LLM’s een open source beleid op te leggen. AI van Google stelt dat “open source software, software is waarvan de broncode (source code) publiekelijk beschikbaar is, waardoor iedereen de software vrij kan gebruiken, bekijken, aanpassen en distribueren. Dit model bevordert samenwerking, transparantie en innovatie, omdat ontwikkelaars de code kunnen inspecteren op veiligheid, bugs kunnen oplossen en de software kunnen verbeteren. Het resulteert vaak in hoogwaardige, kosteneffectieve oplossingen, omdat een brede gemeenschap bijdraagt aan de ontwikkeling”. Hierdoor zou deze technologie een echt publiek goed worden, dat qua toegankelijkheid vergelijkbaar zou zijn met de bestaande publieke bibliotheken en platformen zoals Open Science en de statistische software R.

2. Hoe redden we het klimaat?

Algemeen wordt aangenomen dat LLM's veel energie en water verbruiken, en de benodigde infrastructuur dreigt veel grond in beslag te nemen. Hoewel de energie-efficiëntie van AI sterk is toegenomen en AI-gebruik ook leidt tot minder klassieke zoekvragen blijven bedrijven zoals Microsoft, Meta en Alphabet overwegen, of bouwen ze effectief, nieuwe kerncentrales om aan hun energiebehoefte te voldoen. De opslag van kernafval lijkt daarbij ten onrechte geen milieuprobleem meer te vormen en het is onduidelijk wie de kosten op lange termijn zal dragen. De Belgische wetgeving staat de bouw van nieuwe kerncentrales toe. Dit lijkt bijna op een uitnodiging. Koelingswater voor kerncentrales en servers wordt – eveneens ten onrechte - als voldoende beschikbaar beschouwd. Het is echter belangrijk om zich te realiseren dat het meeste drinkwater in België afkomstig is van oppervlaktewater en dat drinkbaar water steeds schaarser wordt. Daarom is er dringend nood aan een doordacht beleid voor watergebruik. Wat is de rol van AI-server centra hierin? Moet de landbouw dan minder water gebruiken om plaats te maken voor de AI-revolutie?

Moet de landbouw dan minder water gebruiken om plaats te maken voor de AI-revolutie?

Daarnaast is er het probleem van luchtvervuiling door de uitstoot van elektriciteit die met fossiele brandstoffen wordt geproduceerd. De uitrol van AI vindt nu plaats, en niet pas over enkele decennia, wanneer (hopelijk) milieuvriendelijke energieproductie meer algemeen verspreid zal zijn. De te beantwoorden politieke vraag is dus of we willen toelaten dat AI de omschakeling naar fossielvrije en kernenergievrije elektriciteitsproductie hypothekeert?

3. Wie betaalt de energie- en waterrekening?

De energie- en waterrekening van AI-tools wordt momenteel maar gedeeltelijk doorgerekend naar de gebruikers. ChatGPT introduceerde onlangs versie 5.0, die naar verluidt weinig verschil maakt met 4.0, maar de abonnementsprijs voor nieuwe individuele gebruikers steeg met 15% van 20 naar 23 euro per maand. Dit is een serieuze meerkost en alles samen een stevig maandelijks bedrag. Studenten kunnen bijna niet meer zonder deze tool, maar wie afhankelijk is van een gratis versie wordt gelimiteerd in het gebruik van AI. Zo levert de gratis versie minder goed geschreven teksten op, die ook makkelijker te herkennen zijn. Zo wordt de reeds aanzienlijke sociale ongelijkheid in het onderwijs nog verder uitvergroot. De KU Leuven biedt Co-pilot gratis aan voor studenten en personeel, maar dit beleid is ontoereikend. Niet alleen weten velen dit niet, de indruk is ook dat (het betalende) ChatGPT voorlopig beter presteert dan Co-pilot. Bijgevolg moet gelijkwaardige / volwaardige toegang voor alle leerlingen (vanaf de 2e graad middelbaar en inclusief de op de arbeidsmarkt gerichte beroepsopleidingen) en studenten verzekerd worden.

Kortgeschoolden moeten ook de mogelijkheid krijgen om zich voortdurend te blijven bekwamen in het gebruik van AI.

Maar zelfs met toegang moet je AI efficiënt kunnen gebruiken. Het zou ideaal zijn als alle middelbare scholieren getraind zouden worden in het effectief en correct gebruik van AI, zeg maar AI-geletterdheid, waarvoor ook de nodige financiële middelen beschikbaar moeten worden gemaakt. Om de ongelijkheid tussen kort- en langgeschoolden niet nog groter te maken, moeten kortgeschoolden met een op de arbeidsmarkt georiënteerde opleiding, bovendien ook de mogelijkheid krijgen om zich voortdurend (levenslang) te blijven bekwamen in het gebruik van AI.

De abonnementsprijzen dekken de kosten van de AI-bedrijven echter niet. Marktbezetting heeft voor de grote spelers momenteel voorrang boven winst maken, maar vroeg of laat zullen de abonnementsprijzen en reclame-inkomsten alle kosten moeten dekken. Het is te verwachten dat de exuberante kosten voor energie en water in de toekomst meer en meer op de gebruikers zullen worden afgewenteld. We leven nu al in een samenleving waar vraag en aanbod de elektriciteitsprijzen bepalen. De verhoogde vraag naar elektriciteit door AI – en door de elektrificering van voertuigen – heeft in sommige Amerikaanse staten reeds gezorgd voor een gevoelige verhoging van de elektriciteitsprijzen voor bedrijven en inwoners.

4. Hoe beschermen we het maatschappelijk welzijn?

Bij de presentatie van ChatGPT 5.0 werden de programmeerkwaliteiten van AI benadrukt, zoals het genereren van computercommando's. Veel studenten zijn hier al mee bekend. Als je een programmeerfout hebt in je R-code (R is momenteel het belangrijkste up to date open source all purpose statistisch programma), kun je als student aan AI vragen hoe je een probleem moet oplossen. Uiteindelijk zullen we in staat zijn om computerprogramma's te schrijven zonder veel tussenkomst van programmeurs. Dit zal niet alleen leiden tot een grote productiviteitswinst, maar ook de personeelskosten drastisch verlagen.

Overheden zouden AI-ontwikkelingen kunnen aanmoedigen die gericht zijn op maatschappelijk welzijn en publieke welvaart.

Dit is slechts één van vele voorbeelden die duidelijk maken dat AI niet primair ten goede zal komen aan het maatschappelijk welzijn en de publieke welvaart zonder dat de overheid normerend en regulerend optreedt. De spelers die AI momenteel ontwikkelen, zijn vooral gericht is op het verhogen van bedrijfswinsten zonder veel rekening te houden met te voorziene maatschappelijke kosten en baten. Deze smalle focus op bedrijfswinsten is echter geen onveranderlijk gegeven. Regionale, nationale en Europese overheden zouden AI-ontwikkelingen kunnen aanmoedigen die gericht zijn op maatschappelijk welzijn en publieke welvaart.

5. Is dit het einde van het sociaal contract?

De financialisering en mondialisering van de globale economie hebben onder het neoliberalisme de verhouding tussen kapitaal en arbeid sterk in het voordeel van kapitaal veranderd. Sinds de jaren 1970 zijn veel banen die weinig scholing vereisten, verdwenen door automatisering/robotisering. AI LLM’s en vooral geavanceerdere Deep Learning-modellen (op maat gemaakte AI-modellen om bepaalde procesontwikkelingen te automatiseren) zullen in de nabije toekomst ook meer en meer geschoolde banen bedreigen. Denk niet alleen aan kenniswerkers maar ook aan vertalers, accountants, bankbedienden, en medewerkers van telefooncentrales en HR-afdelingen, journalisten, …. Zelfs werkgevers in Vlaanderen – bij monde van Voka – verwachten dat de introductie van AI disruptief zal zijn voor bepaalde delen van de arbeidsmarkt (DS, 2/8/2025). Er is in dit verband echter nog geen enkel overleg met de vakbonden op de werkvloer opgestart. Van sociaal overleg hierover is er tot op heden weinig of geen sprake.

Zonder politieke ingrepen zal deze situatie onvermijdelijk leiden tot een (nog) meer ongelijke en (nog) minder rechtvaardige verdeling van de opbrengsten tussen kapitaal en arbeid, waardoor het geld nog meer dan nu reeds het geval is, naar een kleine groep van kapitaalkrachtigen zal stromen. Dit zal waarschijnlijk ook de ongelijkheid tussen kort- en langgeschoolden vergroten, waardoor de inkomensongelijkheid exponentieel zal toenemen, en waardoor de basis van de sociale welvaartsstaat nog meer onder druk zal komen te staan.

AI biedt ook de belofte van aanzienlijke productiviteitswinst die in een ideale wereld de sociale welvaartsstaat kan versterken.

Toch biedt AI de belofte van aanzienlijke productiviteitswinst die in een ideale wereld de sociale welvaartsstaat kan versterken. Beleid zoals arbeidsduurverkorting, belastingen op AI-automatisering (vergelijkbaar met de belastingen op robotisering in het verleden), en een gegarandeerd basisinkomen … zijn potentiële maatregelen die de instandhouding en verdieping van de welvaartsstaat ten goede zouden komen, die de sociale welvaartsstaat ‘future proof’ kunnen maken

6. Wie wordt gediscrimineerd?

Er zijn vele voorbeelden te noemen van mogelijke bedreigingen voor democratische rechten en vrijheden die van onverantwoorde toepassingen van AI kunnen uitgaan. Zo weten de Oeigoeren uit de eerste hand hoe AI wordt gebruikt om hen te onderscheiden van andere etnische groepen in China. AI-surveilance op internet kan bijvoorbeeld maken dat een blote borst op een schilderij van Rubens gelijkgesteld wordt aan pornografie. Het gebruik van AI voor het selecteren van sollicitanten heeft reeds geleid tot aantoonbaar minder kansen voor vrouwen in conventioneel ‘mannelijke’ segmenten van de arbeidsmarkt. En AI-gestuurde bots op sociale media hebben de verspreiding van nepnieuws in een stroomversnelling gebracht. Zoals Fons Van Dyck het zegt: “Zonder duidelijke spelregels dreigt AI niet alleen ongelijkheid te bestendigen, maar ook onze maatschappelijke normen uit te hollen”.

Mag een AI-model beslissen wie een hypothecaire lening krijgt?

Met het oog op de bescherming van rechten en vrijheden is transparantie essentieel. AI-algoritmes moeten publiek toegankelijk en controleerbaar zijn. Is het aanvaardbaar dat een AI-model bepaalt dat de prijs van een verzekering hoger is omdat iemand in een bepaalde buurt woont of een bepaalde opleiding of beroep heeft? Mag een AI-model beslissen wie een hypothecaire lening krijgt? Mogen factoren zoals sociale afkomst, gender, familiegeschiedenis, ziektegeschiedenis, levensstijl, godsdienst en seksuele voorkeur hierin een rol spelen? Dit zijn open vragen die om een aangepaste wetgeving schreeuwen.

LATEN WE AI REGLEMENTEREN

Een vaak gehoorde uitspraak is dat de regulering van internet en nu ook AI de innovatie zou verlammen of zelfs stil leggen. Niets is minder waar. Regulering van maatschappelijk onwenselijke toepassingen en gevolgen heeft de innovatie nooit tegengehouden; het heeft deze juist in de gewenste richting gestuurd.

Laten we hier dus een begin mee maken. En laten we vooral deze uitdaging probleem per probleem aanpakken.

• column
• AI
• ChatGPT
• democratie