De keuze voor deze plaats was niet toevallig. Porto Alegre verdient inderdaad nog om een andere reden belangstelling. Sinds 1988 wordt de stad bestuurd door een linkse coalitie, die geleid wordt door de Arbeiderspartij (PT). Zij nam het initiatief tot een uniek experiment van democratisering: het participatiebudget (OP: Orçamento participativo).²
In de verschillende wijken van de stad worden vergaderingen georganiseerd, waarop de bewoners zich uitspreken over de lokale problemen en over de prioriteiten in de besteding van de stedelijke budgetten: de bouw van scholen en onderwijs, huisvesting, aanleg en onderhoud van straten en parken, gezondheidszorg, cultuur- en sportinfrastructuur, politie, openbaar vervoer, ophaling van huisvuil, enz. Elke wijk kiest ook zijn afgevaardigden voor de centrale stedelijke raad, die permanent toezicht uitoefent op de correcte besteding van de gelden, de uitvoering van de beslissingen. Het experiment loopt ondanks de hevige politieke oppositie vanwege de rechtse partijen. Ook de media: drie lokale dagbladen, radio en televisie zijn in handen van de oppositie. Zij zwijgen het experiment dood of laten zich vijandig uit. Bovendien stelt de federale Braziliaanse grondwet ernstige beperkingen aan het lokale niveau op het gebied van fiscaliteit.
Zonder triomfalistisch te worden kan het participatiebudget toch bogen op enkele mooie realisaties. Zo’n 20.000 mensen nemen aan het lokale overleg deel. Vooral is men erin geslaagd de openbare investeringen te herschikken ten voordele van de perifere stadswijken: bij voorbeeld door de private busmaatschappijen een traject in de buitenwijken op te leggen en te verplichten de toegangswegen te asfalteren. Ook op het gebied van de huisvesting werden successen geboekt. Zo werden bouwspeculanten die hun oog hadden laten vallen op de vila Planetario in het stadscentrum, waar de bewoners veelal aan de kost komen door oud papier in te zamelen voor recyclage (vila is de lokale naam voor de favelas), gedwongen om ter plekke huisjes te bouwen. De vila is sindsdien herdoopt tot Jardim Planetario. In een andere wijk wilde de groep Multiplan een commercieel centrum van 52.000 vierkante meter bouwen. Maar hij werd verplicht in een andere wijk nieuwe woningen op te trekken voor de bewoners. Hun vertegenwoordigers gaan elke week de voortgang van de werken controleren.

Het participatiebudget roept vooral het probleem op rond het functioneren van een dubbele macht: enerzijds het verkozen gemeentebestuur, anderzijds de lokale wijkraden en hun politieke emanatie. Maar deze dubbele structuur lijkt ook kansen te bieden…
John Locke verdedigde de vertegenwoordigende democratie met het argument dat iedereen er volgens zijn ambitie en deskundigheid verantwoordelijkheid kan dragen: allen kiezen hun vertegenwoordigers, die het beleid bepalen, maar zich bij de verkiezingen moeten verantwoorden ten overstaan van allen. Jean-Jacques Rousseau wees op de tekorten van zo’n vertegenwoordigend systeem: het feit dat de burger alleen als burger aangesproken wordt ter gelegenheid van verkiezingen, maar zich voor de rest niet betrokken weet bij het beleid. Daarom opteerde hij voor een directe democratie, waarvan het grondbeginsel - sinds de Griekse polis - luidt dat degenen over wie beslist wordt ook mede beslissen.
Zo’n directe democratie lijkt in een moderne samenleving onmogelijk en onwenselijk. Maar allicht is het wél haalbaar en zinvol de vertegenwoordigende democratie te verlevendigen via elementen die uit de directe democratie afkomstig zijn. In dat opzicht is het participatiebudget in Porto Alegre een interessant experiment, dat aanzet tot reflectie en navolging ook voor het Westen.

Noten
1. Veel informatie over de Sociale Wereldtop in Porto Alegre is te vinden op de site: www.forumsocialmundial.org.br/.
2. Bernard Cassen, Une expérience exemplaire au Brésil? Démocratie participarive à Porto Alegre, in Le Monde diplomatique, augustus 1998.

Samenleving & Politiek, Jaargang 8, 2001, nr. 4 (april), pagina 43 tot 44

• Porto Alegre
• participatie
• democratie