DE 30-JARIGE CRISIS

Met de opstoot van het rechtspopulisme lijkt ook de crisis van de sociaaldemocratie weer in een acute fase beland te zijn. Maar ze is niet nieuw. Het sluimerende verval is al een aantal decennia aan de gang. Bekijken we haar naoorlogse rapport, dan onderscheiden we drie fases van telkens 30 jaar.

Van 1945 tot 1975 timmerden sociaaldemocraten met succes aan onze welvaartsstaat. Het waren de zogenaamde trentes glorieuses; een periode waarin markt en staat min of meer samenvielen, en waarin een grote bereidheid bestond om de nieuwe samenleving op te bouwen. De sociaaldemocratie stond toen op haar sterkst; haar leiders waren gerespecteerde staatsmannen.

In de jaren 1970, echter, kwamen de eerste mondiale schokken. Tussen 1975 tot 2005 diende de welvaartsstaat niet alleen verdedigd en gestut, ze veranderde ook fundamenteel van karakter. Met de Britse Third Way en de Duitse Neue Mitte kwam de welvaartsstaat ten dienste te staan van de economie. De leiders van toen (Tony Blair, Gerhard Schröder, Wim Kok) waren eerder sociaalliberalen dan sociaaldemocraten.

Vandaag zitten we, al een tijdje, in een nieuwe fase (2005-2035). Die begon met de economische crisis in 2008, waarvan we de gevolgen nog steeds voelen. Aangezien de welvaartsstaat steeds meer groepen uitsluit, is een radicale herdenking - niet langer louter de verdediging ervan - aan de orde. De nieuwe leiders luisteren naar de namen Jeremy Corbyn en Benoît Hamon. Ze zijn de erg late correctie op de Derde Weg en staan voor een zware opgave.

RADICALER, NIET POPULISTISCHER

In de eerste naoorlogse fase was de sociaaldemocratie een erg radicale beweging; dat kon omdat iedereen besefte tot welke wanorde de kapitalistische wereldeconomie had geleid. In de tweede fase beperkten sociaaldemocraten zich tot het corrigeren van een nieuwe kapitalistische opstoot. In de derde fase, waar we nu in zitten, staan de nieuwe sociaaldemocratische leiders voor de zware opgave de sociaaldemocratie haar radicale roots terug te geven zonder daarbij te vervallen in populisme.

Radicaler, niet populistischer. Het lijkt een semantisch onderscheid, maar dat is het niet. Ik verklaar me nader aan de hand van drie thema’s die gevoelig liggen voor linkse populisten: Europa, migratie en macht.

Ten eerste, Europa. Linkse populisten willen niets te maken hebben met deze Europese Unie. Ze moet op de schop. Er valt over deze Unie inderdaad heel wat te zeggen, maar we moeten er wel mee verder. We kunnen ze niet afbreken en op een wit blad de ideale constructie uitdenken. Nodig zijn meer radicale keuzes, geen populistisch gebral over minder Europa. De nieuwe sociaaldemocratische leiders moeten de fouten van hun voorgangers rechttrekken; die tekenden een Unie uit met harde wetten over begrotingskwesties en niet-afdwingbare wetten over sociaal beleid. Vandaag moeten we het debat opnieuw voeren in termen van links-rechts, niet langer in termen van pro-contra Europa. Het recent opblazen van de Grote Coalitie in het Europees Parlement was alvast een goede zaak. Die coalitie achtte men nodig in de strijd tegen het eurosceptische front, maar was zo grijs als een duif en dus nefast.

Ten tweede, migratie. Linkse populisten reageren op arbeidsmigratie met sociaal protectionisme. Op dat vlak zijn ze bondgenoten van rechtse populisten, als uiteinden van een hoefijzer die elkaar raken. Oost-Europeanen worden gebashed. Eigen werknemers eerst. Maar populistische retoriek over het inperken van vrij verkeer van werknemers brengt ons nergens. Wel effectief zijn meer radicale keuzes inzake vrij verkeer van diensten, waaronder het beteugelen van schijnzelfstandigheid, detachering en trucs met uitzendbureausopnieuw vallen. Opnieuw: een radicaler Europa, niet minder Europa. Los daarvan houden we best in het achterhoofd dat de groeiende ongelijkheid niet wordt veroorzaakt door arbeidsmigratie, wel door kapitaalsmigratie. Ook op dat vlak is een radicale agenda nodig: van kapitaalcontroles, transactiebelastingen, bankhervormingen, enzovoort.

Ten derde, macht. Linkse populisten zijn mordicus tegen de heersende politieke kaste. Tegenover het moeizame gemoeuvreer van de bestuurderspartijen zetten ze de belofte van een democratie zonder teleurstelling. Zo’n positionering is voor sociaaldemocraten onmogelijk. Het zit in hun DNA om de wereld beter te willen maken door deelname aan de macht. Maar ook hier zijn radicalere keuzes nodig. Een linkse campagne voeren om nadien een centrumbeleid te voeren, zoals François Hollande in Frankrijk of Diederik Samsom in Nederland, is dodelijk. Neen, er moet niet koste wat het kost bestuurd worden. Op korte termijn is de uitdaging eerder om nieuwe allianties te smeden met gelijkgestemde burgers en geëngageerde organisaties. Pas als dat lukt, is de sociaaldemocratie weer sterk genoeg om te wegen op het beleid.

WIE VERBINDT ER NOG?

Het is de historische rol van sociaaldemocraten om verschillende groepen in de samenleving achter één project te scharen. Ze vertellen dus een dubbel verhaal, wat linkse populisten niet hoeven te doen. Dat moet ook nu de ambitie blijven. Want wie verbindt er nog? De loopgraven in het maatschappelijk debat zijn erg diep. De posities verstarren. Iedereen sluit zich op in het eigen gelijk. Verdere polarisering kunnen we missen als kiespijn. Ook de volgende jaren moet het de betrachting zijn om een gezamenlijke toekomst uit te tekenen voor hoog- en laagopgeleiden, autochtonen en allochtonen, stedelingen en dorpelingen.

Bestuurders winnen geen verkiezingen meer, dat is nu wel duidelijk. Zelfs met een goed sociaaleconomisch palmares kan je worden weggestemd. Er zijn immers klachten die niet in cijfers te vatten zijn. Mensen hebben behoefte aan samenhang, aan een verbindend verhaal, aan een richtingsgevoel. Sociaaldemocraten zijn het verleerd het sleutelen aan de machinerie te combineren met het aanbieden van een alternatieve maatschappijvisie. De harde conclusie is dat sociaaldemocraten in beiden zijn mislukt: de welvaartsstaat zorgt niet meer voor dezelfde mate van herverdeling als vroeger en ook het in de markt zetten van nieuwe ideeën is onvoldoende gelukt. Voor beiden is meer radicalisme nodig.

GEEF DE KIEZER HAAR TOEKOMST TERUG

De droom van een betere wereld leefde altijd in de harten van de arbeiders. Het was vaak hun enige luxe. Dromen is erg belangrijk. Je kan alleen iets realiseren als je je er een voorstelling van kan maken. Als je het kan dromen, kan je het ook doen. Daarom, nieuwe leiders van de sociaaldemocratie: geef de kiezer haar toekomst terug. Ga niet voor het ‘makkelijke’ linkse populisme, maar wees radicaal in jullie keuzes en werk aan een hoopvol verhaal dat iedereen bindt én aantrekt. Het is de enige manier om de georganiseerde solidariteit in stand te houden.

We komen stilaan tot de crux. Waarom slaagden sociaaldemocraten er niet in de groeiende ongelijkheid om te zetten in meer stemmen? Simpel. In tijden van crisis, als het zicht troebel wordt, gaan mensen op zoek naar ‘zuiverheid’. Die vinden ze bij populisten, niet bij sociaaldemocraten. Zij worden weggeblazen door de schreeuwers. Zowel media als populisten hebben geen baat bij een verzoenende toon, bij een poging om de samenleving bijeen te houden. Voor media betekent het minder clicks. Voor populisten minder onbehagen.

De sociaaldemocratie staat vandaag voor de dubbele taak een meer verbindend én een meer radicaal verhaal te brengen zonder daarbij te vervallen in populisme. Moeilijk? Sowieso. Maar er bestaat geen gemakkelijke oplossing, geen sluipweg richting een glorieuze toekomst. Deze complexe wereld wordt niet alleen rechtgetrokken met een aantal linkse populistische slogans. Was het maar zo simpel. De grote machtsfactor van weleer zal de sociaaldemocratie wellicht niet snel opnieuw worden. Toch is dit de strijd die ze moet voeren. Maar is het ooit anders geweest?

Wim Vermeersch
Hoofdredacteur Samenleving en politiek

edito - sociaaldemocratie - populisme

Samenleving & Politiek, Jaargang 24, 2017, nr. 2 (februari), pagina 1 tot 3

• edito
• redactioneel
• sociaaldemocratie
• populisme