De traditionele media konden even hun pret niet voor zich houden toen duidelijk werd dat het 'vrijheidskonvooi' er dan toch niet was in geslaagd om Brus­sel te blokke­ren. 'Er is met vlaggen gezwaaid, er is liberté gescandeerd en het ver­keer is gehinderd. Maar de revolutie van onderuit is er niet gekomen', las ik in één van de burgerlijke kranten. Misschien is het verstandiger om niet al spot­tend te rea­geren op de 'deplorables' die hun onge­noegen en onbehagen steeds luider en zichtbaarder naar buiten brengen.

De motieven van de deelnemers aan de vrijheidsmarsen en -kon­vooien zijn onge­twijfeld heel divers. Maar wat hen samenbrengt en aan elkaar verbindt, is hun onvrede en diepe wantrouwen tegenover onze libe­rale democra­tie. Wat we in de VS op 6 januari 2021 zagen gebeuren, staat on­dertussen in ons collec­tieve ge­heugen gegrift. De radicale retoriek van 'gestolen verkiezin­gen' die niet alleen door Trump maar ook door andere Republikeinen de wereld werd inge­stuurd, mondde uit in een hallucinante poging tot staatsgreep. Dit in een land dat zo graag als gidsland en als voorvechter van de democratie fungeert. Wie de Ame­rikaanse politiek volgt, beseft dat het laat­ste stukje restant van de politieke de­mocratie er aan een zijden draadje hangt. Van­uit de Republikeinse hoek klinkt steeds luider de roep om 'ons land' te redden, indien nodig met geweld. Met 'ons land' bedoelen ze een op witte supre­matie gebaseerde, christelijke nationalisti­sche samenleving. De verschroei­ende verdeeldheid is er ondertussen zo groot dat bij de volgende Amerikaanse presi­dentsverkiezingen het land opnieuw op de rand van een burgeroorlog dreigt te belanden.

De harde verdeeldheid is iets wat niet alleen de Amerikaanse, maar ook de Euro­pese samenleving treft. Sinds de komst en op­gang van het neoliberalisme erva­ren mensen steeds meer teleurstellingen die in volle hevigheid boven water ko­men. Het onbehagen dat lang in de onderstroom verborgen bleef, vormde zich om tot een haast onbeheersbare lavastroom. Het onbehagen houdt in dat men­sen zich niet langer thuis en beschermd voelen in deze wereld. Steeds meer mensen cumule­ren een lange reeks verlieservaringen wat onrust en onvrede ver­oorzaakt. Ze verliezen niet al­leen een deel van hun inkomen en materieel houvast, maar lijden ook onder het verlies van sociale er­kenning, waardigheid en de over­geërfde tradi­ties.

Vandaag zien we nieuwe protesten ont­staan die niet langer door de grote en klas­sieke middenveldorganisaties worden georganiseerd.

Vandaag zien we nieuwe protesten ont­staan die niet langer door de grote en klas­sieke middenveldorganisaties worden georganiseerd. De voorbije anderhalve eeuw slaagden linkse bewegingen en partijen erin de massa te mobiliseren rond duidelijke politieke ei­sen. Dit leidde tot belangrijke sociale veranderingen en tot vooruitgang. Na een decennialange li­berale politiek die burgers aanzette om het streven naar collectieve lotsverbete­ring in te ruilen voor het najagen van het individuele geluk is het voor veel mensen verdomd lastig om het nog over een 'gemeen­schappelijke wereld' te hebben. Het concept van de liberale democratie zwen­gelde het ver­langen naar persoon­lijke zelfontplooiing aan en dit resulteerde in uitzinnig indivi­dualisme. We horen en zien mensen in de recente manifestaties hebben over: 'mijn lichaam', 'mijn gezondheid' en 'mijn vrijheid'. De vaststelling is hard en confronterend, de wijze waarop de in steen gebeitelde waarden 'gelijk­heid' en 'broederlijkheid' in de coulissen van de moderne mense­lijke beschaving zijn terechtgekomen. Het kwalijke gevolg van de uitzinnige indi­vidualisering is dus dat steeds meer demonstranten het begrip vrijheid een per­soonlijke en emo­tionele invulling geven. De rechts-popu­listische en ex­treem­rechtse partijen spe­len handig en sluw in op het 'eigen ik eerst'- principe, want ze beseffen hoe ze dit principe naadloos aan de 'eigen volk eerst'-retoriek kunnen verbinden.

We zien een cul­tuuromslag waarbij er een norma­lise­ring is ontstaan ten aanzien van het uiten van stuurloze woede en boosheid.

Conservatieve en extreemrechtse poli­tieke krachten slagen er op een slinkse en doortrapte manier in het groei­ende onbehagen te capteren en te monopoliseren. Scherp gesteld: er is een cul­tuuromslag aan de gang waarbij er een soort norma­lise­ring is ontstaan ten aanzien van het uiten van stuurloze woede en boosheid. Extreem­rechts mobiliseert zowel online als offline het volk om flink te keer te gaan tegen de almachtige en tota­litaire staat. Hun populistische leiders beweren dat alleen zij de vertegenwoordi­gers zijn van 'het echte volk'. Alle an­deren zijn 'vijanden van het volk'. De media vertellen volgens hen alleen maar leugens en rechters beschouwen ze als wereld­vreemd. Op het eind van de rit lijkt de ont­manteling en vernietiging van de de­mocratie de voornaamste inzet van de rechts populistische en extreemrechtse krachten.

Er dreigt in 2024 in ons land een scenario te ontstaan die tot een sfeer van burgeroorlog kan leiden. Stel dat het Vlaams Belang een hoog aantal protest­stemmen binnenhaalt en de zoveelste Zwarte Zondag veroorzaakt. En stel dat N-VA, net zoals bij de vorige verkiezingen, wekenlang met het VB onderhandelt maar hen finaal wandelen stuurt en met de gedecimeerde centrumpartijen een Vlaamse Regering vormt. Dan dreigt er aan het eind van de zomer van 2024 een scenario waarbij opgejutte en opgefokte VB-kiezers en andere ex­treemrechtse militanten in konvooi naar Brus­sel trekken, niet om er Kumbaya te zingen, maar wel om hun Vlaamse coup te plegen. De Mars tegen Marra­kesh in december 2018 en de Protestrit van Vlaams Belang in september 2020 zullen achteraf gezien als opwarmingsoefe­ningen hebben gefungeerd. We hebben weinig tijd te verliezen.

• column
• democratie
• vrijheid
• protest