Al 23 jaar werkt Stefan Goemaere voor Samenlevingsopbouw, nu SAAMO, een organisatie die samen met mensen in armoede zoekt naar structurele oplossingen voor hun problemen. De voorbije 9 jaar is hij er 'energieopbouwwerker'. Het is een boeiende job. "In de voormiddag kan ik op bezoek zijn in een koude woning bij mensen die in energiearmoede leven en in de namiddag in het warme pluche van het parlement zitten voor beleidsoverleg." De financiering van SAAMO komt grotendeels vanuit het departement Welzijn van de Vlaamse overheid, maar ook van gemeentebesturen en sociale huisvestingmaatschappijen. De gevreesde kaasschaaf van besparingen heeft SAAMO nog niet mogen ondervinden. Gelukkig maar, want de woningnood is vandaag groter dan ooit en verbetering is niet direct in zicht. "Ik heb heel wat jonge collega's ontgoocheld zien afhaken," zegt Stefan Goemaere. Daarom ook dat SAAMO, samen met andere middenveldorganisaties, met de Woonzaak de overheid in gebreke stelt.

De energieprijzen swingen de pan uit. De Vlaamse Energieleverancier ging failliet en de klachten over Mega zijn niet te tellen. Veel gezinnen zien hun voorschotfacturen maal 3 of zelfs maal 4 gaan. De federale regering raakte het zopas eens over een aantal maatregelen om de hoge energiefacturen te milderen: er komt een tijdelijke btw-verlaging op elektriciteit, een verwarmingspremie van 100 euro en het uitgebreide sociaal tarief wordt verlengd tot 30 juni. Vooral die laatste maatregel was voor Stefan Goemaere absoluut nodig. "1 miljoen mensen vallen onder dit tarief. Het is goed dat zij tijdelijk beschermd blijven. Vanuit SAAMO roepen we de federale regering echter op om deze uitbreiding structureel te maken. Het sociaal tarief is immers een goed werkende buffer tegen energiearmoede."

Voor mensen in armoede is nochtans zelfs dat sociaal tarief een serieuze hap uit hun budget.

"Het sociaal tarief stijgt mee met de energieprijzen. Gemiddeld betaalt men maandelijks ook al zo'n 130 euro voor elektriciteit en gas. Dat is stevig."

U ziet schrijnende toestanden op uw huisbezoeken?

"Ik kom bij mensen over de vloer waar het 17 graden is in de woning en men enkel om 16 uur even de verwarming aanzet om de avondkilte te verdrijven. Veel mensen verwarmen nog met elektrische vuurtjes. We raden dat sterk af, maar het is vaak de enige, werkende warmtebron. Men stookt zich letterlijk arm."

De federale regering beslist nu om de btw op elektriciteit gedurende vier maanden te verlagen, maar niet op gas. Wat vindt u daarvan?

"De btw-verlaging op elektriciteit is een maatregel die tijdelijk voor wat verlichting kan zorgen. Ook in Vlaanderen verwarmt zeker niet iedereen zich met aardgas. In hele gebieden ligt er zelfs geen aardgas. Ook de andere energieprijzen zijn gestegen, vandaar een verwarmingspremie en geen ‘gas’premie. Maar beter zou zijn dat de Vlaamse en de federale regering de elektriciteitsfactuur in haar geheel tegen het licht houden. Deze elektriciteitsfactuur moet worden afgeslankt tot een factuur die slaat op energie, en niet zoals nu op energiebeleid."

De verwarmingspremie van 100 euro lijkt een doekje voor het bloeden.

"Voor tweeverdieners in een goed geïsoleerde woning is dit bedrag mooi meegenomen, maar voor mensen net boven inkomensgrens zonder verhoogde tegemoetkoming in een niet-energiezuinige woning die hun voorschotfactuur verdrievoudigd zien, is dit onvoldoende om hen te besparen van financiële kopzorgen. Vanuit SAAMO vrezen we dan ook dat vooral de mensen zonder al te veel financiële reserve de volgende maanden bij hulpverlening zullen moeten aankloppen."

Bent u voorstander van een algemene en permanente btw-verlaging naar 6% van zowel elektriciteit als gas?

"Dat zou de energiefactuur natuurlijk ook verlagen. Maar opnieuw, zo'n btw-verlaging geldt voor iedereen. Ikzelf ben klant bij Ecopower en heb aardgas via de groepsaankoop van de Provincie West-Vlaanderen. Van hoge energiefacturen heb ik voorlopig geen last. Moet ik dan ook die btw-verlaging krijgen? Voor mensen in armoede is het structureel maken van de tijdelijke coronamaatregel, om ook aan mensen met een verhoogde tegemoetkoming het sociaal tarief toe te kennen, absoluut prioritair."

Het structureel maken van het uitgebreide sociaal tarief is nu absoluut prioritair, veel meer dan een algemene btw-verlaging naar 6%.

Er komt ook een hervorming van de accijnzen, waarvoor tegen de begrotingscontrole van 1 maart een voorstel moet klaarliggen. Wat moet daar gebeuren?

"Hoe die accijnzen precies gaan werken, is nog koffiedik kijken. Het is dus moeilijk om nu reeds uitspraken te doen.

De energiefactuur bestaat uit 3 delen: de internationale energieprijs; de distributie en transport; en de heffingen en btw. Het voorstel van SAAMO is om de vele kosten in dat tweede deel – de distributie en transport – aan te pakken. Dat zijn vaak kosten die dateren van vroeger. Zo is er nog een kost die Jean-Luc Dehaene heeft ingevoerd om een gat in zijn begroting te dichten. Maar er zijn evengoed de kosten voor de groene stroom, voor het sociaal tarief, enzovoort. Wij zijn voorstander om al die kosten uit de energiefactuur te halen en ze binnen de belastingbrief te verrekenen. Zo dragen de sterkste schouders de zwaarste lasten.”

Wat kan de Vlaamse regering doen aan de energieprijzen?

"Ze zou het hoge ontradingstarief kunnen aanpakken. In Vlaanderen hebben we gelukkig een uitgebouwd vangnet voor mensen met energieschulden. Deze mensen worden niet afgesloten, maar komen bij Fluvius terecht. Daar betalen ze echter een hoog ontradingstarief. Het is te gek voor woorden: mensen kunnen hun tarief niet betalen bij een commerciële leverancier, en betalen nadien bij Fluvius door de band genomen een nog duurder tarief."

Wat stelt u voor?

"Mensen die bij Fluvius terechtkomen tijdelijk, bijvoorbeeld 6 maanden, beleveren aan het sociaal tarief. Dat is in Wallonië trouwens het geval. Desnoods met bepaalde voorwaarden. Zoals de voorwaarde van een betalingsplan bij een commerciële leverancier, waarbij ze in die 6 maanden een schuld van 3 maanden terugbetalen. Dit voorstel valt helaas op een koude steen bij Fluvius en ook bij de Vlaamse regering zit het dossier in de koelkast."

Ook deur-aan-deur-verkopers van energiecontracten blijken een groot probleem. Vooral mensen zonder werk, die overdag thuis zijn, blijken een prooi.

"Laten we verkoop op afstand zo snel als mogelijk verbieden. De situatie was even beter tijdens de eerste lockdown toen er een verbod was op deur-aan-deur-verkoop. Scouts mochten niet met hun wafels rond, maar ook louche deur-aan-deur-verkopers bleven weg. We horen nu geluiden dat ze terug zijn. Ze verkopen energiecontracten in naam van een leverancier, maar werken in onderaanneming voor verkoopbureaus. Mensen worden onder druk gezet om een energiecontract te tekenen. En als ze dat niet willen, worden ze onder druk gezet om een papier af te tekenen zodat de verkoper zogezegd kan aantonen dat hij zijn ronde heeft gedaan. Twee weken later krijgen mensen een brief in de bus: welkom als nieuwe klant."

Om mensen met een laag inkomen te helpen hun energiekosten te verminderen, startte SAAMO West-Vlaanderen met het Papillon-project. Wat doet u precies?

"We verhuren energiezuinige huishoudelijke toestellen aan een laag maandelijks tarief van 7 euro. Op dit moment huren samen 73 gezinnen toestellen in de Westhoek en in de gemeente Beerse in de provincie Antwerpen. Het project wordt nu uitgebreid naar andere provincies, met ongeveer 450 gezinnen extra.

We verhuren energiezuinige huishoudelijke toestellen aan een laag maandelijks tarief van 7 euro.

Papillon sloot daarvoor een partnerschap met Bosch. Dat is geen beursgenoteerd bedrijf en bleek bereid in te zetten op circulaire economie. Gedurende tien jaar onderhoudt Bosch de toestellen, en vervangt ze eventueel. De toestellen worden opnieuw in orde gebracht in samenwerking met een sociaal economiebedrijf uit Luik."

Het is niet enkel een sociaal project, maar ook een ecologisch project?

"Ik wilde niet dat Bosch zomaar een aantal huishoudelijke toestellen uit liefdadigheid zou schenken. De bedoeling moet zijn dat dit voor Bosch een economisch model wordt. Dat ze eigenaar blijft van de materialen van hun toestellen, en dat ze niet telkens nieuwe materialen moet ontginnen. Ik hoop dat Bosch deze circulaire reflex behoudt. De huurcontracten lopen over 10 jaar. De grote test volgt binnen 6,5 jaar wanneer de toestellen zullen terugkomen. Hoe zal het bedrijf daarop reageren?"

Energiearmoede hangt nauw samen met de woonproblematiek. Hoe kijkt u naar de huidige discussies over sociale huisvesting?

"(fel) Over het gebrek aan sociale woningen word ik kwaad. Elke dag zie ik de noden. Er staan 155.00 gezinnen op een wachtlijst voor een sociale woning, maar er zouden wel 250.000 gezinnen aanspraak op kunnen maken. In plaats van daar vol voor te gaan, hoor je politici van Open VLD (Mercedes van Volcem en Egbert Lachaert, wv) pleiten voor regelluwe zones voor private woningbouw en afgeven op de rigide bouwregels van de overheid. Als de overheid de eerste struikelsteen is in het kader van bouwen, waarom maak je die regelluwe zones dan niet voor sociale huisvesting?

Vlaams minister van Wonen, Matthias Diependaele (N-VA), wil zelfs een half miljard euro voor sociale woningen doorsluizen naar de privémarkt, om de nood voor de middenklasse te lenigen. Hallo? Sociale huisvesting moet net gestimuleerd worden, in plaats van afgeremd."

Armoedespecialist Wim Van Lancker pleitte ervoor om dat half miljard euro te besteden aan huurpremies voor mensen die op de wachtlijst voor een sociale woning staan

"Dat zou zeker een goede maatregel zijn. Want op dit moment krijgen zij pas een huurpremie als ze 4 jaar onafgebroken op de wachtlijst van een sociale huisvestingsmaatschappij staan. Daarenboven moet hun huidige private huurwoning van zeer goede kwaliteit zijn en in hetzelfde werkingsgebied liggen van de sociale huisvestingsmaatschappij. Dat is problematisch. Dit betekent dat mensen nu minstens 4 jaar lang duur moeten huren, vooraleer ze een tussenkomst krijgen."

Welke maatregelen verwacht u van de overheid?

"Ze moet het aanbod op de huurmarkt vergroten door massaal te investeren op de sociale huurmarkt. Zodat verhuurders in het onderste segment van de huurmarkt ofwel hun prijzen verlagen ofwel hun kwaliteit verhogen. 47% van de private huurwoningen is ontoereikend qua kwaliteit. Een verhuurder die een niet-kwalitatieve woning aanbiedt, heeft daarvoor tientallen kandidaten. Als er 1 zegt dat de kwaliteit niet in orde is, staat de volgende in de rij klaar."

Je zou een systeem van geconventioneerd huren kunnen opzetten.

Wat stelt u voor?

"Je zou een systeem van geconventioneerd huren kunnen opzetten. De overheid biedt dan aan verhuurders premies om hun pand te renoveren, in ruil voor een gecontroleerde huurprijs. Voor een appartement met dat aantal vierkante meters, dat aantal slaapkamers, in die regio, mag je deze huurprijs aanrekenen. Leuven zal dan uiteraard duurder zijn dan de Westhoek, maar de huurprijs staat vast."

In Italië zorgde de SuperBonus 110 voor een enorme renovatiegolf. Energiezuinige investeringen zijn er tot 110% aftrekbaar van de belastingen.

"Het toont dat er wel degelijk manieren zijn om renoveren te stimuleren. Al moet je opletten dat een project zoals de SuperBonus 110 niet vooral bij de middenklasse terechtkomt. Ook bij ons moet de renovatiegraad verdriedubbelen. Vandaag kunnen mensen een renovatiepremie voor 1 woning krijgen. We zouden dat kunnen uitbreiden naar meerdere woningen, zodat ook verhuurders hun huurhuis kunnen renoveren. Natuurlijk is het niet de bedoeling om verhuurders met 10 panden te subsidiëren, maar je zou de renovatiepremie kunnen toepassen op maximaal 2 of 3 woningen."

Naast een renovatiepremie, zijn er ook de energieleningen…

"(onderbreekt) Dat instrument is al helemaal niet geschikt voor mensen in armoede, want 6 op 10 staat op de zwarte lijst bij de kredietcentrale en krijgt geen lening meer."

Energieleningen zijn niet geschikt voor mensen in armoede, want 6 op 10 staat op de zwarte lijst bij de kredietcentrale.

Als ik u zo hoor, is onze overheid echt in gebreke?

"Absoluut. Er gebeurt veel, maar het probleem wordt niet au fond aangepakt. Daarom dat SAAMO, met andere middenveldorganisaties, de Woonzaak heeft aangespannen tegen de overheid. Wonen is een grondrecht. De Vlaamse overheid neemt onvoldoende initiatief om dit recht ook effectief waar te maken. We hopen dat er, net zoals bij de Klimaatzaak, een veroordeling komt, maar vooral dat er ook effectief verandering komt."

Iemand als Mark Elchardus is geen voorstander van beleid afdwingen via een rechtbank.

"Ik werk ondertussen 23 jaar voor Samenlevingsopbouw. Er is in die periode nog nauwelijks iets veranderd. Het aantal sociale woningen blijft ondermaats. Ik heb heel wat jonge collega's ontgoocheld zien afhaken. Op een gegeven moment grijp je naar middelen die ook voor sociale organisaties niet courant zijn."

Veel mensen ontvluchten de stad omwille van de hoge huizenprijzen. Ze trekken naar het platteland, waar de armoede meer verdoken is.

"Er zijn helaas ook minder sociale diensten. Met ons project rond energiearmoede kozen we bewust voor de Westhoek. Daar zijn minder sociaal werkers dan in Kortrijk of Brugge. Bij het OCMW van Lo-Reninge, Vleteren en Alveringem werkt 1,5 voltijds equivalent sociaal werker. Mensen in de Westhoek krijgen dus niet altijd de goede hulpverlening die ze in een meer stedelijke context wel zouden krijgen. Die anderhalve sociaal werker moet alle problemen kennen, en liefst ook alle oplossingen (lacht).

In de Westhoek krijgen mensen niet altijd de goede hulpverlening die ze in een meer stedelijke context wel zouden krijgen.

Aan de kust heb je ook nog, wat wij noemen, 'het Terminus-effect'. De Panne is een eindstation. Veel mensen uit Wallonië laten de miserie achter zich en trekken naar de kust. Waar ben je beter dan aan de kust als je in armoede leeft? Dan heb je nog een beetje vakantiegevoel. Maar ze wonen vaak in appartementjes die ooit bedoeld waren voor vakantieverhuur, maar niet gericht op het leven in de winter. Hun energiefacturen zijn torenhoog."

In de Westhoek zijn er niet alleen minder sociale diensten, maar ook minder openbaar vervoer.

"Zonder wagen is het niet gemakkelijk om je te verplaatsen. Het openbaar vervoer wordt er stelselmatig afgebouwd. De opvangwoningen van het OCMW in Leisele, een deelgemeente van Alveringem, liggen op maar liefst 14 kilometer van het OCMW zelf. Als mensen een afspraak hebben met hun sociaal werker moeten ze eerst met de belbus van Leisele naar Veurne, en dan van Veurne naar Alveringem.

Leisele is zo'n typische plek waar het maatschappelijk leven stilletjes wegtrekt. Bankautomaten worden gesloten. En als de beenhouwer op pensioen gaat, komt er geen nieuwe in de plaats. Vaak is de beenhouwer, die via de achterdeur met de boodschappen komt, de enige persoon die bedlegerige of oude mensen op een dag nog zien. Schrijnende toestanden."

Liggen mensen in armoede wakker van de klimaatopwarming?

"Zeker wel. Iedereen wil het beste voor zijn kinderen. Ook zij vrezen dat het leven voor hen onmogelijk wordt. Vaak leven mensen in armoede noodgedwongen duurzaam. Ze draaien de kraan onmiddellijk dicht als ze hun tanden poetsen. Of vangen het eerste water van een douche op om nadien de planten mee water te geven. Dat is goed voor het klimaat, maar ze doen dit uit financiële nood. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn."

Als er één sociaal rechtvaardige klimaatregel moet worden genomen, welke is dat?

"Een CO₂-heffing op fossiele brandstoffen, met een dividend dat terugvloeit naar de samenleving. Naar burgers, zodat ze kunnen investeren in klimaatvriendelijke oplossingen voor hun woningen. Maar ook naar publieke diensten, zoals het openbaar vervoer. En dan specifiek gericht op afgelegen gebieden. Zodat mensen niet moeten teruggrijpen naar de wagen."

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 2 (februari), pagina 58 tot 63

• interview
• Stefan Goemaere
• wonen
• energie