Kan je als man over grensoverschrijdend gedrag en seksuele intimidatie ten aanzien van vrouwen schrijven? Moeilijke vraag, maar ik denk het wel. Ook al kan je je nooit volledig de pijn inbeelden die vrouwen daarbij ervaren en is enige schroom dus gepast. Maar mannen spreken zich best ook uit. Zeker als het gaat over een omgeving die men goed kent, in mijn geval de universiteit.

Ik ben er vrij zeker van dat iedereen die gedurende wat langere tijd in een universiteit heeft vertoefd, zich schrijnende voorbeelden van grensoverschrijdend gedrag voor de geest kan halen. In elk geval is dit bij mij zo. Werkleiders, hoogleraren, vakgroepvoorzitters, mensen met macht en aanzien, die geen graten in occasionele seksuele avonturen en zelfs langdurige relaties met studenten en assistenten zien, ze waren en zijn talrijk. Aan de Gentse universiteit waren er collega's die een libertijnse levenswandel als vooruitstrevend beschouwden, die er prat op gingen dat 'we hier niet in Leuven zijn' en die wat we vandaag grensoverschrijdend gedrag vinden, als een normale stap in groei naar volwassenheid en voorbereiding op het echte leven beschouwden. Voor de meesten was er geen vuiltje aan de lucht.

Aan de Gentse universiteit waren er collega's die een libertijnse levenswandel als vooruitstrevend beschouwden.

In het be- en veroordelen van grensoverschrijdend gedrag aan universiteiten wordt zeer snel gewezen op het machtsonevenwicht tussen hoogleraren enerzijds en studenten, doctorandi, assistenten, onderzoekers anderzijds. De getuigenissen die vandaag het licht zien, wijzen steevast op nauwelijks verholen intimidatie, op afhankelijkheid van beslissingen die een grote impact op iemands verdere leven hebben, op soms als vriendschap verklede macht. Ondanks modernisering en massificatie heeft de universiteit vele kenmerken van de feodale verhouding tussen meester en leerling weten te behouden. Het erge is dat vele professoren een dergelijke feodale relatie nog steeds als voorwaarde voor succesvolle organisatie van onderzoek beschouwen. Zeer piramidale structuren, met een smalle top (soms zelfs maar één persoon) en een meerlagige basis van mensen die onderling in complexe verhoudingen van macht en concurrentie staan, maken nog steeds het organisatiemodel van de universiteit uit. Onderzoeksinzichten over hoe succesvolle kennisorganisaties het best ingericht worden – en dat is niet met piramidale hiërarchieën –, moeten nog steeds hun weg naar de universiteit vinden. Toen verstandige mensen gevraagd werden een nieuwe moderne kennisorganisatie te ontwerpen, wat later de CERN zou worden, hebben ze geheel terecht een heel ander model gecreëerd.

Een onderkende factor is die van de liberalisering van menselijke relaties aan de universiteit.

Hiërarchie, machtsonevenwicht en machtsmisbruik zijn dus belangrijke factoren in grensoverschrijdend gedrag. Maar een veel minder onderkende factor, die daar haaks op staat, is die van de liberalisering van menselijke relaties aan de universiteit. In het spoor van bredere neoliberale tendensen, zijn vanaf de jaren 1980 ook de relaties tussen universiteit, professoren en studenten hertekend als contractuele relaties. Studenten werden beschouwd als principieel gelijkwaardige partners in wat essentieel een contractueel gebeuren is, waarbij studenten (of hun ouders) betalen en in ruil onderwijs (en een diploma) mogen verwachten. Wanneer hun contractuele rechten geschonden worden, kunnen studenten juridische wegen bewandelen, wat tot een nefaste tendens van juridisering leidde. Studenten kregen inspraak en werden partners in het beheer. Ze kregen ook meer keuzevrijheid om hun onderwijs te sturen en zelf in te richten. Studenten begonnen professoren met de voornaam aan te spreken en beschouwden het als hun contractuele recht de professor gevraagd en ongevraagd te contacteren. Het flexibiliseringsdecreet voor het hoger onderwijs in Vlaanderen van 2004 is een zeer duidelijk voorbeeld van deze hertekening naar contractualisering en liberalisering. Door de verhoudingen tussen universiteit en studenten te herdefiniëren, wilden liberale hervormers de feodaliteit overwinnen.

Wat heeft dit met grensoverschrijdend gedrag te maken? De liberalisering was absoluut niet bij machte de feodale structuren en verhoudingen te veranderen, maar was wel in staat machtsonevenwichten toe te dekken en te versluieren. Professoren en studenten stonden nu immers als twee contracterende partners op gelijke voet ten opzichte van elkaar. Wanneer een professor grensoverschrijdend gedrag ten aanzien van een student vertoonde, was er zo dus geen machtsmisbruik meer, maar ging het over iets tussen twee autonome, vrije mensen. Grenzen aan machtsmisbruik vervaagden en voor sommige professoren vielen ook morele belemmeringen weg. De unieke combinatie die de universiteit kenmerkt van feodale macht, versluierd onder liberale verhoudingen, vormt tot op vandaag de voedingsbodem voor grensoverschrijdend gedrag.

Voor mij is de verhouding tussen professoren en studenten intrinsiek pedagogisch van aard.

Meldpunten – die wat mij betreft extern moeten zijn –, procedures, ethische commissies, richtlijnen, enzovoort, ze zijn zeker nuttig en noodzakelijk. Maar zonder de verhoudingen in een specifieke omgeving zoals de universiteit juist te definiëren, geraken we er niet. Voor mij is die verhouding intrinsiek pedagogisch van aard. Studenten, en bij uitbreiding assistenten en onderzoekers, zijn geen slaven of lijfeigenen, maar ook geen contractanten. Ze zijn volwassenen, maar tegelijk lerenden in een onderwijsrelatie. Dat houdt een zeker paternalisme in (ja, de professor weer het vaak beter), maar ook aspecten van zorg en emancipatie. In een pedagogische relatie kwets je mensen die jou zijn toevertrouwd niet, maar ga je er ook geen vriendschapsrelatie mee aan. Niet alleen omdat zulks machtsmisbruik zou zijn of een schending van het contract, maar omdat je als professor de verantwoordelijkheid hebt jouw student tot eenzame hoogte te brengen, tot het punt waarop je hem of haar kunt loslaten en als je meerdere erkennen. In een onderwijsrelatie moet grensoverschrijdend gedrag per definitie afwezig zijn.

• column
• me too
• universiteit