Ik was deze zomer enkele weken op vakantie in België vanuit mijn woonplaats in de VS. Ik woon daar sinds 2004. Vanwege de pandemie was het al vier jaar geleden dat ik in eigen land was geweest – een persoonlijk record. Op zo'n tijdsbestek gebeuren er een paar opmerkelijke dingen: je kritische afstand blijkt daadwerkelijk gegroeid; een aantal dingen zijn nu echt wel veranderd; en je ziet de verschillen ook een stuk scherper.

Wat bijvoorbeeld steeds weer opvalt, maar nog harder na Covid-19 en de jaren van Trump, is hoe de zaken waar Amerikaans links nauwelijks van durft te dromen in België een vanzelfsprekende werkelijkheid zijn.

Overal fietsen, bijvoorbeeld. En dat in bewandelbare binnensteden. Honderden windmolens langs de weg. Jongelui die zich opmaken om naar de universiteit te gaan en zich daar niet voor in de schulden hoeven te steken. De helft van je vrienden zijn weer maar eens op reis, omdat ze zich haast geen blijf weten met hun vele vakantiedagen. Het zijn allemaal dingen waar progressief Amerika verlangend naar staat te kijken.

Wat ook meteen opvalt, is dat zo weinig mensen daar blijkbaar content mee zijn. Het is natuurlijk waar, er staan veel files, het onderwijs gaat er ietwat op achteruit en de toestand met de energiefacturen is een strop van formaat. Maar vergeleken met wat we in de VS allemaal als normaal moeten accepteren, zijn dat veelal first world problems.

Op zijn minst word je niet omringd door allerlei lui die verborgen vuurwapens dragen, moeten je kinderen niet constant active shooter drills doen op school en kom je niet in de goot terecht als je de pech hebt om een poot te breken de dag nadat je je baan – en dus ook je ziekteverzekering – bent kwijtgeraakt. Dat is al heel wat.

Een derde ding dat opvalt, en het hang nauw samen met de hierboven beschreven malaise, is dat de Amerikaanse cultuuroorlog ook in volop in België wordt uitgevochten. De wokies tegen de anti-wokies, zeg maar.

Die eersten blijken een hele terminologie uit de VS geadopteerd te hebben. Men praat bijvoorbeeld over culturele toe-eigening, wat een begrip is met zoveel specifieke Amerikaanse bagage dat het zomaar klakkeloos transplanteren daarvan natuurlijk óók culturele toe-eigening is.

Meer dan eens vang je precies dezelfde symbooldiscussies op over wat je wel en niet mag zeggen en wie wel en niet recht van spreken heeft. Net als in de VS gaan daar uren aan op, zorgt het voor een hoop wrevel en worden ze meestal gevoerd tussen mensen die het voor de overige 95 procent helemaal met elkaar eens zijn, maar na afloop nauwelijks nog door één deur kunnen.

Dit terzijde, maar dat het in Amerika zo vaak exclusief over woorden, symbolen en uitingen van individuele deugd gaat, komt door het onvermogen tot collectieve actie van Amerikaans links. In de VS is het al nationaal nieuws als men er ergens ten lande in één Starbucks in slaagt om een vakbondsafdeling op te richten. En dus gaat men onder elkaar ruziemaken over wie er wel en niet streng genoeg in de leer is. Dat is een deerniswekkende toestand die je vooral niet moet gaan na-apen.

Aan de andere kant heb je de mensen die zichzelf anti-woke verklaard hebben. Voor hen zijn die eindeloze discussies over het correcte vocabularium het bewijs dat links de ondergang van de westerse beschaving wil bewerkstelligen. Dat de socialisten en de groenen het zogenaamde culturele Marxisme willen instellen en vreemdelingen invoeren om de blanke bevolking te vervangen. Dat ze van iedereen een weke homo willen maken die biologisch eet en rare woorden gebruikt.

U kent ze wel, die lui. De wappies, antivaxxers, gele hesjes en doorgeslagen yogamoeders. De eeuwige slachtoffers van de maatschappij, zeg maar. De Gramsciaanse hypochonders die met hun non-stop onzin spuiende smartphones en een piepklein zilveren weegschaaltje in de hand zitten toe te kijken of er niet ergens iemand is die te veel voor de vreemdelingen doet en te weinig voor hen.

Daar gaan al snel hele dagen aan op. Zo hoorde ik vertellen over een meneer op leeftijd die een stuk de zestig voorbij plots marathons was beginnen lopen. Waarom? Omdat hij zo geobsedeerd was door de vreemdelingen dat hij zich anders met geen mogelijkheid nog van zijn computerscherm kon verwijderen.

Voor de duidelijkheid, er is hier geen sprake van equivalentie. De wokies zijn uiteraard de good guys (excuseer: folx). Want wat zij uiteindelijk willen, is een wereld waar het voor iederéén leuk leven is. Dat ze daarbij wel eens op de zenuwen werken omdat ze iets te heftig poco-politie proberen te spelen, is met klem niét even erg als de hele en halve fascisten die de democratie de deur uit willen omdat ze alléén maar met andere rechtse bleekscheten willen samenleven.

Feit is echter dat het in de perceptie voor velen wel even erg is, en dat de perceptie het in de echte wereld vaak haalt van de realiteit. Door die dynamiek word je algauw een gevangene van de cultuuroorlog.

Dat wordt natuurlijk doelbewust aangezwengeld door de neofascistische internationale met hoofdplaatsen in Rusland, Amerika en Hongarije, en leiders die zich voordoen als sterke mannen, maar in werkelijkheid slappe krielhanen blijken wier voornaamste drijfveer de schrik is om niet meer automatisch altijd en overal de maat van alle dingen te zijn. Die weten donders goed dat je de honende massa's op hun achterste poten krijgt door ze onophoudelijk afgunst en racisme te voeren.

Het importeren van de Amerikaanse cultuuroorlog is een gevaarlijk hellend vlak. Eens je erin zit, kom je er niet zo makkelijk meer uit.

Net daarom is het importeren van de Amerikaanse cultuuroorlog zo'n gevaarlijk hellend vlak. Eens je erin zit, kom je er niet zo makkelijk meer uit. En de gevolgen zijn nefast. Kijk maar naar de VS.

IDENTITAIRE PARANOIA

In de VS is de sabotage van het bestel begonnen na de presidentsverkiezing van 1964, toen de aartsconservatieve Republikein Barry Goldwater zo'n beschamend pak slaag kreeg dat reactionair Amerika zei: 'Dit nooit meer,' en begon te bouwen aan het netwerk van denktanks, rechtse miljardairs en propagandamedia dat de infrastructuur van de cultuuroorlog zou worden.

Waar staan we vandaag, dik vijftig jaar later? Het is bepaald geen leuk plaatje. De Amerikaanse samenleving wordt systematische verziekt door een extreemrechtse coalitie van ultrarijken, christelijke fanatici en fascistische agitatoren die de lacunes van 's lands verouderde grondwet misbruiken om de permanente heerschappij van een conservatieve, blanke minderheid uit de hinterlanden te betonneren.

Hoe doen ze dat? Simpel. Door de sociaaleconomische grieven van de blanke onder- en middelklasse te kapen. Die lui zitten steeds meer in de verdrukking en zijn sowieso opgegroeid in een land waar racisme, religieus obscurantisme en misbegrepen individualisme nooit veel meer dan een millimetertje onder het oppervlak zitten. Dan is het een koud kunstje om ze voor je kar te spannen met een constante vloed van waanbeelden over zwarten, immigranten, LGBTQ's en elitaire kosmopolieten uit de grootsteden.

Wat is het resultaat? Wijdverspreide dood en vernieling. Dat is geen hyperbool. Volgt u maar even mee.

Door de onder Trump ideologisch mismeesterde pandemie-respons stierven er meer dan een miljoen Amerikanen aan Covid. Elk jaar vallen er haast 50.000 vuurwapendoden. Wekelijks zijn er massaschietpartijen, waarvan de meeste niet eens meer in het nieuws komen. Sinds het Hooggerechtshof het nationale recht op abortus afschafte, worden we overspoeld door horrorverhalen over zwangere vrouwen die levensgevaarlijke toestanden meemaken. De levensverwachting daalt, niet alleen door Covid, maar vooral ook door steeds meer blanke Amerikanen die voortijdig sterven, vaak door zogenaamde deaths of despair: overdosissen, alcoholisme, zelfmoord – dat soort dingen.

Er is uiteraard nog een hoop meer ellende, maar ik licht er deze voorbeelden uit omdat ze rechtstreeks voortvloeien uit de cultuuroorlogen. Blanke Amerikanen die uit identitaire paranoia blijven kiezen voor beleid waar ze zelf de dupe van worden, daar komt het steeds weer op neer. Tegen goeie gezondheidzorg stemmen omdat ook minderheden daarvan zouden profiteren, bijvoorbeeld. En bijgevolg zelf creperen aan verwijdbare kwalen. Dying of whiteness, noemt men dat.

Daar moet je vanzelfsprekend nogal een oen voor zijn, maar dat wil niet zeggen dat mensen tot inkeer komen. Wel integendeel. Zoals de mislukte staatsgreep van 6 januari 2021 aan het Capitool aantoonde, wordt Amerikaans rechts steeds maar extremer. Een aantal recente peilingen geeft aan dat een kwart tot een derde van de bevolking geen graten ziet in politiek geweld. Op extreemrechtse sociale media wordt er geroepen om een burgeroorlog. Experts waarschuwen dat het vijf voor twaalf is.

Maar dat is natuurlijk net het punt. Rechtse identiteitspolitiek is er niet om problemen op te lossen, maar om ze net extra aan te wakkeren. Het doel is niet om mensen een beter leven te bieden, maar om ze onophoudelijk verder op te naaien. Hoe rotter de kiezers zich voelen, hoe makkelijker het is om hun stemmen te oogsten en hoe liever de Trumps, Orbans en Van Langenhoves het hebben. In Amerika is dat niet anders dan in België of Hongarije.

En zo kan het dus dat een minderheid van reactionaire blanken in de VS van een kaduuk kiesstelsel profiteert om de boel op slot te houden. Sterker nog: we bevinden ons vandaag in een situatie waarin er haast geen enkele wettelijk uitweg meer is voor die wantoestand.

Om het systeem te veranderen, heb je op allerlei niveaus grote meerderheden nodig. Maar vanwege allerlei misstanden en manipulaties, waaronder de filibuster in de Senaat, het electorale college en scheefgetrokken kiesdistricten voor het Huis van Afgevaardigden, is het haast onmogelijk om die meerderheden te behalen.

Krijg je toevallig toch dingen gedaan, dan is de kans groot dat het gepolitiseerde Hooggerechtshof je terugfluit. En zo zit je dus met een haast niet meer te corrigeren toestand waarin een steeds maar slinkende minderheid een veto op de vooruitgang heeft.

En de linkerzijde? Die heeft zich laten rollen. Terwijl rechts decennia aan een stuk centimeter per centimeter institutioneel terrein won, liet links zich uit elkaar spelen. De vakbonden kalfden af, reële lonen daalden jaar na jaar, de samenleving versplinterde steeds verder en progressief Amerika ging zelf in de rechtse framing geloven: wat in alle andere rijke landen wel kan, is in de VS onhaalbaar. Het beste wat je kan verhopen – het is tenslotte een calvinistisch land – is dat je uiteindelijk toch nog wat hebt aan de optelsom van vele individuele daden van deugdzaamheid.

Zo werd Amerikaans links een in zichzelf gekeerde club van betweters die elkaar proberen af te troeven qua ideologische rechtlijnigheid en hun geschillen uitvechten op het internet, waar ze lustig uitvergroot worden door de op conflict beluste – vooral rechtse – media.

Amerikaans links werd een in zichzelf gekeerde club van betweters die elkaar proberen af te troeven qua ideologische rechtlijnigheid.

Het blijft ook niet bij de obligate internetrelletjes en steriele discussies. Voor velen is het zuiveren van de eigen rangen belangrijker geworden dan tastbare verandering en beleid. Linkse organisaties in de VS worden verlamd door interne strijd over wie het zuiverste is in de leer. En dat net op het moment dat het lot van het land aan een zijden draadje hangt. Het is allesbehalve constructief, klagen Democratische verkozenen.

Ik weet het, ik zeg dat net nu men in de zomer tegen alle verwachtingen in toch een historische klimaatwet heeft goedgekeurd en het met de populariteit van president Biden weer even beter gaat. Dat is natuurlijk niet niks. Maar ondanks gebeurlijke wetgevende overwinningen je mag niet vergeten hoe ver de onderliggende structuur al doorgerot is.

Zoals de jaren van Trump hebben aangetoond, kan je op de fameuze checks and balances uit de grondwet nauwelijks nog vertrouwen. Wat als we te maken krijgen met een succesvolle coup, wijdverspreid geweld aan de stembus en/of binnenlands terrorisme, al dan niet aangewakkerd door buitenlandse psy-ops?

De Amerikaanse democratie staat permanent één electorale cyclus van de afgrond. Bij elke verkiezing krijgen we te horen dat het de belangrijkste stembusgang van ons leven is – een strijd om de ziel van Amerika, zoals dat heet. En terecht, want loopt het ook maar één keer fout af, dan zijn de gevolgen niet te overzien. Geef de MAGA-meute opnieuw de macht en ze zal ervoor zorgen dat ze geen verkiezingen meer kán verliezen.

EEN BUITENGEWOON PRECAIR MOMENT

Maar goed, terug naar België. Wat ik met die hele omweg maar willen zeggen, is dit: koester wat je hebt. Eer het. Voed het. Blijf eraan bouwen. Trap niet in de val van de eeuwige cultuuroorlog, want die verdeelt links en verenigt rechts.

Wil dat zeggen dat je, pakweg, nooit mag foeteren op Zwarte Piet of een koloniaal standbeeld van zijn sokkel trekken? Wel integendeel. Woorden en symbolen tellen. Maar je moet je wel steeds blijven afvragen: wat hebben we er nu eigenlijk aan? Krijgt er hier daadwerkelijk iemand betere huisvesting, gezondheidszorg of een betere baan door, of zijn we bezig met een wedstrijdje kijken wie ideologisch de grootste heeft?

Want dat is natuurlijk vaak wat gebeurt. Discussies over onderwerpen die verwikkeld zijn in de cultuuroorlogen ontaarden ter linkerzijde keer op keer in masochistische introspectie, deugdzaamheidstheater en ruzie op sociale media. De ene zijde acht zich dan bijzonder verlicht omdat zij als enige de belangen van allerlei gemarginaliseerde groepen verdedigt en de andere omdat zij wél de verzuchtingen claimt te begrijpen van het gewone volk dat daar allemaal geen boodschap aan heeft.

Ondertussen staat extreemrechts, verenigd in dedain, te honen aan de kant: 'Kijk eens aan hoe die elitaire linkie-winkies zich belachelijk maken!' Dat uiteraard gevolgd door de nodige clownemoji's.

Zoals Jean-Luc Dehaene vaak zei: in de politiek het gaat niet om gelijk hebben, maar om gelijk krijgen. Het gaat, met andere woorden, over de macht. Vandaar dat ik zeg: kijk goed uit wat je doet. Wees slim en strategisch. Doe geen dingen die onverhoeds terug in je gezicht waaien. Want het kan snel gaan.

Vergeet niet dat België gered wordt door zijn meerderheidskiesstelsel en zijn Byzantijnse institutionele kluwen. Hadden we rechtlijnig federalisme naar Amerikaans model, dan was met name Vlaanderen al lang het Hongarije van de Lage Landen geweest.

Hadden we rechtlijnig federalisme naar Amerikaans model, dan was Vlaanderen al lang het Hongarije van de Lage Landen geweest.

Dat is gelukkig niet het geval. Ik zei het al, wanneer je als emigrant terugkomt in eigen land na Covid en Trump, dan kijk je je ogen uit. Nergens tentenkampen vol daklozen. Geen gekken die met semiautomatische wapens voor overheidsgebouwen gaan staan omwille van allerlei krankzinnige samenzweringstheorieën. Geen straten vol winkelpanden die nog steeds zijn dichtgetimmerd omwille van de laatste ronde rassenrellen na weer maar eens een politiemoord. Dat is allemaal toch wel aardig, hoor.

Ja, je kan zeggen dat ik een toerist ben die het allemaal door een roze bril bekijkt. Dat er heus niet zoveel is om blij mee te zijn. En misschien heb je daar wel een beetje gelijk in. Maar kritische afstand betekent niet alleen dat je beter ziet wat er allemaal fout loopt, maar ook dat je ziet dat je ouwe vaderland met het oog op de toekomst een veel betere uitgangspositie heeft dan je nieuwe.

En ja, je kan ook zeggen dat ik een witte cis-het-man ben die zich te makkelijk voelt bij het status quo. Fair enough. Maar dat is het dus niet. Als je na vier jaar weer in België komt, zie je namelijk wel degelijk wat er zich begint af te tekenen.

Eindelijk is het normaal dat je in de winkel geholpen wordt door allochtoon personeel. Er is een hele lichting intellectuelen van kleur die het discours bijsturen. Ik moet in Antwerpen vaak mijn immigrantenmanieren bovenhalen en behendig van de ene taal op de andere springen om me te behelpen in het sociale verkeer.

Zoals mijn vrouw opmerkte: de Turnhoutsebaan, dat is zoals 6th Avenue in New York – daar loopt de hele wereld rond. Dat is een heel nieuw stadium van kosmopolitische schwung en openheid. Dat alles dus in de schaduw van de windturbines van de haven, met hogesnelheidstreinen die onder je voeten door zoeven en elektrische fietsen die overal milieuvriendelijk rondsnorren.

Dat zijn natuurlijk precies de dingen waar de extreemrechtse internationale de ondergang van het Avondland in ziet. Maar in werkelijkheid zijn dat de nieuwe vormen die geboren worden. Dat bubbelt, dat kolkt en dat is onaf. Maar het is wel het reëel existerende begin van al wat volgt.

Want vergis u niet. Die nieuwe vormen, die wórden geboren. Daar is geen weg naast. De wetten van de fysica dicteren het: het moet anders of we knallen op een muur.

Maar we hebben ondertussen dus wel eindelijk de technologie om de gratis energie te oogsten die de zon elke dag over ons uitstort. We bevinden ons in het begin van een AI-revolutie die het potentieel heeft om de mallemolen van werk die zovelen onder ons helemaal zot draait een stuk draaglijker te maken. En het samenvloeien van AI en genetica zal alles veranderen, van de manier waarop we ziektes behandelen en voorkomen, tot de productie van voedsel en bouwmaterialen.

Kortom, als we het slim spelen, wacht er ons over twintig, dertig jaar daadwerkelijk een veel betere wereld.

Maar dat is dus niet gegarandeerd. Dit tijdsgewricht is een dubbeltje op zijn kant. Een buitengewoon precair moment dat we kunnen grijpen of niet. Die nieuwe vormen die komen er. De vraag is alleen: met hoeveel pijn moet dat gepaard gaan?

Daarom, wanneer je die Amerikaanse cultuurstrijd ziet overgenomen worden ter linkerzijde in België, dan kan je niet anders dan denken: 'Serieus, mensen? Moet dat nu echt? Gaan wij dat nu echt óók doen?

Dan ga je op de Groenplaats staan en vraag je jezelf af: 'Gaan we onder elkaar ambras maken of gaan we vooruit?'

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 8 (oktober), pagina 58 tot 63

• links
• woke
• Verenigde Staten