Monden vielen open. Kijkers staarden met ontzetting naar het televisiescherm. Op Twitter buitelden politici, professoren en opiniemakers over elkaar om lucht te geven aan hun verontwaardiging.

Aanleiding voor al die ophef was de Pano-reportage van VRT-journalist Tim Verheyden over de jongerenbeweging Schild & Vrienden. Voor 5 september 2018 gold die nog als behoorlijk rechts, maar na de uitzending wist iedereen: die groep is uiterst rechts.

Wat hadden aanvoerder Dries Van Langenhove en zijn volgelingen mispeuterd om zoveel deining te veroorzaken? Was het hun platvloerse sabotage van een protestactie aan het Gentse Gravensteen? Was het hun betrokkenheid bij de onlinebelaging van toenmalig VRT-medewerker Jihad Van Puymbroeck?

Neen. Het waren humoristische afbeeldingen die de goegemeente choqueerden. Die afbeeldingen waren niet zomaar grappige plaatjes, maar zogenaamde memes.

Haatmemes.

HAAT OM MEE TE LACHEN

Internetmemes kun je omschrijven als cartoons die zich razendsnel over de sociale media verspreiden. Typisch bestaat een meme uit een herkenbare still uit een film of een knullige tekening die wordt begeleid door een grappige of bijtende slagzin. Populaire memes duiken telkens opnieuw op in andere gedaanten. Dezelfde elementen keren terug in oneindig veel variaties.

Sinds sociale media vanaf 2005 hun intrede deden, kun je memes niet meer wegdenken uit de internetcultuur. Ze zijn goedkoop, snel en gemakkelijk te maken. Maar zodra internetmemes een ding werden, doken ook haatmemes op. Haatmemes viseren specifieke doelwitten, zoals mensen van kleur, armen of homoseksuele mensen. Ze gebruiken sarcasme, ontmenselijking en verbale agressie. Ze maken mensen belachelijk.

Al lang vóór internetmemes een ding waren, wendden totalitaire regimes toxische beelden aan om groepen tegen elkaar op te zetten. Ook haatmemes richten hun haat op anderen en versterken tegelijk de eigen groep. Daarbij hebben haatmemes wel het merkwaardige voordeel van plausible deniability: onder het mom van humor kun je ongeveer alles beweren wat je wil. Mensen hoeven toch niet zo hysterisch te reageren op een grap? Zo verdedigde ook Dries Van Langenhove zich toen Pano zijn jeugdclub ontmaskerde als extreemrechtse bende. Sowieso staat het internet vol memes: waar ligt dan de grens tussen een edgy grap en echte haat?

In een geheime groep van gelijkgezinden hoef je al helemaal niet meer op je woorden te letten. Ook Schild & Vrienden gebruikte besloten groepjes om memes te delen. Een voorbeeld is een beeld van een vrouw die een zwart kindje tegen haar oor houdt met de tekst: 'If you hold a black baby to your ear, you can hear the police sirens.' Door de combinatie van tekst en beeld lijkt het inderdaad máár een grap. Alleen is het een grap die de ruimte tussen het aanvaardbare en het onaanvaardbare grijzer maakt.

HET GEVAAR VAN DE HAATMEME

Dat haatmemes bepaalde bevolkingsgroepen ontmenselijken, is beslist iets om waakzaam voor te zijn, waarschuwt het Handbook of Hate Memes (2022). Met die bloemlezing van haatmemes wil het European Observatory of Online Hate (EOOH) de technieken, strategieën en mechanismes achter haatmemes blootleggen. 'Door de geschiedenis heen plaveide ontmenselijking van uit-groepen de weg voor agressie,' schrijven de auteurs. 'Een bekend voorbeeld is de verwijzing naar Joden als ongedierte dat moet worden uitgeroeid.'

Opvallend is dat haatmemes mensen niet rechtstreeks proberen te overtuigen van een bepaald idee. In de eerste plaats spelen ze in op angsten en twijfels, zoals de angst voor barbaarse horden immigranten die 'onze' vrouwen komen verkrachten of moslimterroristen die de huizen van onschuldige Europeanen willen opblazen.

Haatmemes zijn uitgegroeid tot een krachtig wapen om de harten van mensen te winnen. Een meme is grappiger dan een lange tekst, maar de achterliggende politieke boodschap blijft wel dezelfde. Extremisten gebruiken memes bewust om hun ideeën in de mainstream te krijgen.

Hoe onschuldig haatmemes er soms ook uitzien, ze helpen mensen radicaliseren. Als dezelfde boodschap, bijvoorbeeld over migranten, telkens weer terugkomt, treedt er op den duur normalisering op.

'Wie een duimpje geeft, beseft dikwijls niet dat hij zo het algoritme beïnvloedt dat bepaalt wat hij op zijn tijdlijn te zien krijgt,' stipt radicalisme-expert Olivier Cauberghs aan. 'Zo kan radicalisering al met één enkele klik beginnen. Je liket één keer een edgy meme en vanaf dan weet het algoritme: jij vindt de content van die persoon of die groep leuk. En dan krijg je meer van die content in je tijdlijn.'

LINKSE MEMES WERKEN NIET

Sommige progressieve mensen denken: laat ons de vijand bestrijden met zijn eigen wapens! Zelf memes maken dus, tégen de haatzaaiers.

Zo verscheen in mei 2022 op Twitter het parodieaccount Dries Van Slangenhove. De naam was redelijk goed gevonden, verwijzend naar de gespleten tong waarmee Van Langenhove iedereen zo lang voor de gek had gehouden. Alleen: de memes zelf waren miserabel slecht.

In mei 2022 verscheen op Twitter het parodieaccount Dries Van Slangenhove. De memes waren miserabel slecht.

Telkens weer blijkt: the left can't meme.

Het pijnlijkste aan die spottende slagzin is dat het de waarheid is. 'De memes van linkse internetgebruikers zijn dikwijls luie varianten op rechtse memes,' schrijven de auteurs van het Handbook of Hate Memes. 'Ze zijn te politiek correct en gewoon niet grappig. En daar maakt de rechterkant dan weer memes over.'

Extreemrechts gebruikt in zijn memes talrijke stereotypes om links te bespotten. Een voorbeeld is Wojak, een personage dat zwakte, neerslachtigheid en eenzaamheid uitstraalt – kenmerken die extreemrechts associeert met links.

De hashtag #triggered spot met de verontwaardiging die linkse mensen zo kenmerkt. In de ogen van extreemrechts is een sterke emotionele reactie op edgy grappen een teken van zwakte.

Zijn linkse mensen zo ongeïnspireerd dat ze geen goeie jokes uit hun mouw kunnen schudden? Dat kan niet, want enkele van de scherpste comedians zitten aan de linkerkant van het politieke spectrum – denk aan wijlen George Carlin of aan Michael Van Peel bij ons. Ook zie ik hoe linkse kennissen dagelijks erg grappige memes posten op Facebook. Of course, the left can meme. Maar wat links per definitie niet kan, is haatmemes maken.

In haar boek Irony and Outrage (2019) stelt de Amerikaanse communicatiewetenschapper Dannagal Young dat linkse mensen meer in grijstinten kijken, terwijl rechtse mensen een situatie eerder zwart-wit zien. Door hun format laten memes weinig ruimte voor nuance. Zelfs als die ruimte er was, druist nuance in tegen de succesformule om eenvoudig, herkenbaar en snel te zijn. Nuance wekt geen verontwaardiging op en valt dus niet in de smaak van de edgy internetcultuur.

Aangebrande memes over Joodse mensen? Da's een eitje voor extreemrechts. Maar bedenk eens een genuanceerde grap over extreemrechtse lieden die Joden in een verbrandingsoven steken. Dat is onmogelijk. Je kunt niet tegelijk politiek correct én incorrect zijn. Een progressief gedachtegoed is niet compatibel met vernederende grappen.

Tegenover een scherpe haatmeme komen feiten en nuance zwak over. Wie een stevigere repliek schrijft, levert het bewijs dat de verdraagzamen zélf onverdraagzaam zijn. En met linkse haatmemes los je het probleem van rechtse haatmemes niet op: zo creëer je gewoon meer haat. Daar profiteert vooral extreemrechts van. In die eindeloze spiraal krijgen haatmemes vrij spel, terwijl de zwijgende meerderheid wegkijkt.

Controversiële memes kunnen dikwijls rekenen op gejuich van rechtse aanhangers, terwijl linkse tegenstanders luidkeels hun ongenoegen blijken. Tot spijt van wie het benijdt: dat vinden de algoritmes net leuk. Álle reacties zijn goed, of ze nu positief of negatief zijn. Hoe meer discussie een post opwekt, hoe verder die zich kan verspreiden. Want discussie houdt mensen langer op het platform.

De verschillende platformen ondernemen wel actie om haatspraak in te perken, maar het is nooit genoeg. Enerzijds willen ze hun eigen businessmodel niet onderuithalen door té kordaat in te grijpen, anderzijds zijn extreemrechtse gebruikers vaak gewiekst genoeg om net onder de radar te blijven.

Hoewel ook radicalisme-expert Olivier Cauberghs ervan overtuigd is dat Facebook en consorten nog veel meer kunnen doen dan wat vandaag gebeurt, toch waarschuwt hij ervoor dat de slinger niet mag doorslaan. Georganiseerde haatspraak bestrijden doe je niet door de politieke correctheid tot norm te verheffen en alle andere meningen te verbieden. Dan verdwijnt al wat niet politiek correct is gewoon uit het zicht en wordt het alleen maar radicaler.

Moet links de haatspraak dan maar laten betijen en zijn kop in het zand steken? Niet zo snel.

PERSOONLIJKHEID WINT VAN FRUSTRATIE

Laat ons het eens hebben over Vlaams Belang. Nadat de partij in 2014 werd gedecimeerd, maakte ze in 2019 een wonderlijke wederopstanding. Dat laatste bewerkstelligde voorzitter Tom Van Grieken onder meer door volop in te zetten op sociale media. Vlaams Belang scoort online niet zozeer met memes, maar met posts die inspelen op het ongenoegen van burgers. Via concrete voorbeelden wekt de partij online een sterk gevoel van onrechtvaardigheid op.

Het narratief komt dikwijls neer op hetzelfde stramien: 'onze mensen' worden benadeeld door de massale instroom van migranten. De overheid kan ónze mensen geen pensioen meer betalen, doordat ánderen alles afnemen.

Daarnaast deelt Vlaams Belang regelmatig filmpjes van rellen in multiculturele buurten, van opstootjes in recreatieparken of vechtpartijen aan schoolpoorten. De gebeurtenissen in de die filmpjes zijn niet in scène gezet, maar ze passen wel allemaal in het frame dat migranten gewelddadig zijn en overlast veroorzaken.

Dikwijls kennen de posts van Vlaams Belang een groot bereik doordat ze veelvuldig worden gedeeld. Ze wekken nu eenmaal sterke emoties op en dat zien de algoritmes graag.

Maar! Hoewel commotie vaak voor een groot bereik zorgt, levert ook een ander soort post veel engagement op. In 2021 stelde specialist politieke marketing Reinout Van Zandycke vast dat de meest succesvolle politieke berichten helemaal níét polariserend waren. Persoonlijke posts van partijvoorzitters doen het beter dan berichten die commotie veroorzaken.

Vele mensen die ouder zijn dan Conner Rousseau, vinden het pijnlijk om de Vooruit-voorzitter bezig te horen in het taaltje van Instagram en TikTok, maar dat slaat wel aan bij jongeren. Als de critici betere ideeën hebben om jongeren te bereiken, mogen ze die delen, maar ik vermoed dat het stil zal blijven.

Zelfs Groen-minister Petra De Sutter, toch een serieuze dame, deelt grappige filmpjes op TikTok waarmee ze tienduizenden jongeren bereikt. Een filmpje waarin ze veelvuldig 'shit' zegt, is ondertussen zelfs al twee miljoen keer bekeken.

Dat ook een 'zachte' aanpak viraal kan gaan, opent perspectieven voor links.

Dat ook een 'zachte' aanpak viraal kan gaan, opent perspectieven voor links. Hard terugslaan tegen haatmemes is kennelijk niet de enige mogelijke aanpak.

WAAROM LINKS NIET HOEFT TE MEMEN

Eerst even dit: ik ben een oude man. Met m'n 41 levensjaren lijkt dat best mee te vallen, maar naar internetnormen stam ik uit de tijd van de dinosauriërs. Ik hoef jonge mensen niet te vertellen wat zij online moeten doen, dat mogen ze zelf beslissen.

Ook ideologisch ben ik slecht geplaatst om te zeggen wat linkse internetgebruikers het best ondernemen tegen rechtse haatspraak. Hoewel mijn persoonlijke waarden zich eerder aan de progressieve kant van het politieke spectrum bevinden, voel ik me niet gebonden aan eender welk gedachtegoed. Voor mij is de belangrijkste waarde pluralisme, het naast elkaar bestaan van eindeloos veel meningen, zowel linkse als rechtse.

Net in dat pluralisme schuilt wel een oplossing. Linkse mensen hoeven zich niet per se druk te maken over extreemrechtse meningen. Ja, die bestaan, maar verontwaardiging is daar niet het beste antwoord op. Met verontwaardiging help je niemand. Mensen in armoede kunnen er hun kachel niet mee aansteken. En trollen drijven er de spot mee onder de hashtag #triggered.

Beantwoord de haat eens met vriendelijkheid.

Enkele jaren geleden circuleerde er op Facebook een merkwaardig filmpje. Ik kan me helaas niet meer herinneren van wie het filmpje was en zelfs na een vol uur zoeken vind ik het niet meer terug. De essentie is me wel bijgebleven. In de video roept een comedian een jonge vrouw op het podium en vraagt haar om hem te beledigen. Een beetje schuchter begint de vrouw aan haar taak.

Al bij het eerste verwijt lacht de hele zaal volop, terwijl de comedian naar adem hapt. Hij probeert zich te verweren, maar dat spoort de jonge vrouw aan om hem nog zwaarder door het slijk te sleuren, terwijl de zaal nog harder lacht. In al zijn ontreddering heeft de comedian geen verweer tegen haar spot. Hoe meer ze voelt dat ze de zaal op haar hand heeft, hoe dieper ze het gaspedaal induwt.

Maar dan gebeurt er iets wonderlijks. De comedian pauzeert de act en wanneer de zaal uitgelachen is, vraagt hij de jonge vrouw om hem nógmaals zo hard mogelijk te beledigen. Vol enthousiasme vliegt ze erin. Maar in plaats van met verontwaardiging reageert de comedian, rustig glimlachend nu, met een compliment. Hij feliciteert de vrouw met haar mooie verschijning, haar vriendelijke uitstraling.

Het resultaat? Nu is het de vrouw die naar adem hapt. Ze probeert nog een belediging te bedenken, maar die valt plat op het water. Je ziet hoe ze overmand is door de mooie woorden. De zaal wordt er helemaal stil van en barst dan uit in applaus.

Vriendelijkheid werkt.

Laat ons niet zo naïef zijn om te geloven dat het zomaar werkt op de sociale media, waar we verstoken blijven van de magie van lichaamstaal. Maar toch: terwijl verontwaardiging een gemakkelijk doelwit blijft voor spot, kun je moeilijk edgy grappen maken over mensen die gewoon vriendelijk tegen je blijven en je feliciteren met je creativiteit.

Stel je eens voor dat een links trollenleger tegenstanders bestookt met hartjes en complimenten? Dat heeft best iets subversiefs. Ja, edgy zelfs. Omarm het Wojak-personage en knuffel er de haat mee dood.

Algoritmes houden van conflict, maar ook ontroering scoort. Tom Van Grieken bewijst het zelf door online te scoren met posts over zijn jonge gezinnetje. Ook zelfspot werkt, zoals Petra De Sutter toont.

DE KRACHT VAN KENNIS

Online pikt extreemrechts in op het ongenoegen van de mensen. Dat is de sterkte van extreemrechts, maar het is tegelijk een zwakte.

Ongenoegen is geen rationele keuze, wel een sterke emotie. Niets houdt links tegen om óók in te spelen op emoties. Links kan evenzeer het ongenoegen over stijgende energieprijzen aanspreken, zij het dan met een ander narratief en andere oplossingen. Er zijn nog zoveel andere emoties waarop links kan inspelen, zowel positieve als negatieve. Vertel pakkende verhalen, toon hoe mensen in goede en kwade dagen vredevol met elkaar samenleven, wars van het conflictmodel waar extreemrechts op teert.

Waarom gaan linkse jongeren niet meer de metapolitieke toer op?

Waarom gaan linkse jongeren niet meer de metapolitieke toer op? Dries Van Langenhove geloofde dat hij de maatschappij sterker kon beïnvloeden buiten de partijpolitiek om – al is zijn kont ondertussen wel op een Kamerzetel beland. Maar waarom zou een metapolitieke strategie niet ook werken voor links? De essentie is dat je met verhalen bredere lagen van de bevolking meeneemt in jouw wereldbeeld, ongeacht wat dat wereldbeeld is.

The Left can't meme, because it doesn't have to.

Ik begrijp dat geëngageerde mensen moedeloos worden van alle haat op sociale media, maar het is goed om te beseffen dat algoritmes zoiets creëren als een meerderheidsillusie. Als je alleen maar hatelijke comments te zien krijgt of wanner je tijdlijn volloopt met cynische bagger, lijkt het alsof het haatkamp in de meerderheid is. Maar de waarheid is dat je de mening van de zwijgende meerderheid niet te zien krijgt. Het is niet omdat die gematigde meerderheid zich in stilte hult, dat ze er niet is.

Na de Pano-reportage van Tim Verheyden vond de zwijgende meerderheid opeens haar stem. De reacties nadien waren duidelijk: afkeer alom. Zelfs Vlaams Belang liet een overwegend afkeurend geluid horen. Logisch ook. Racistische uitspraken doen of anderen aanzetten tot racistische uitspraken is nu eenmaal strafbaar.

Na de reportage stokte de werking van Schild & Vrienden. Belangrijker nog is dat veel mensen sindsdien weten dat edgy memes niet onschuldig zijn, dat er een politieke bedoeling achter zit. Van Langenhove verkondigde het zelf: memes zijn niet het doel, maar het middel. Hoe meer mensen dat beseffen, hoe beter. Op die manier verliezen de grappen een stukje van hun sinistere meme magic.

Goed geïnformeerde burgers zijn gewapend tegen de simplistische haat van extreemrechtse memes. In die zin kunnen nuance en empathie wel degelijk een vuist maken tegen haatspraak. Wanneer de boodschap van een hatelijke meme je niet langer raakt, is het ook máár een grap en gaat de politieke bedoeling erachter verloren.

Op die manier is het zinnetje waarmee extreemrechts steevast haatmemes vergoelijkt tegelijk hun grootste bedreiging: het zijn maar grappen.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 2 (februari), pagina 55 tot 61

• links
• memes
• sociale media