De opvangcrisis lijkt wel een loden bal die deze regering met zich meesleept. Ter herinnering: sinds oktober 2021 slaagt ons land er niet meer in om elke asielzoeker een opvangplaats te geven. Hierdoor worden alleenstaande mannen die asiel aanvragen, gedwongen om maanden op straat te slapen. Het gewicht van deze crisis begint verlammend te werken en beperkt de bewegingsruimte van Vivaldi rond het thema migratie. Zo vond de ministerraad in het voorjaar geen akkoord over een hervorming van gezinshereniging, het aanklampend terugkeerbeleid, staatsloosheid en internationale bescherming. De reden? Zolang de opvangcrisis niet opgelost geraakt, houden sommige partijen het been stijf. Het is maar de vraag of het Migratiewetboek er op deze manier überhaupt zal komen.

Met 2024 in het vooruitzicht, vormen de opvangcrisis en deze lethargie een gevaarlijke cocktail. Wil deze regering naar de stembus trekken met een aanslepende humanitaire crisis en de indruk dat België de hogere aantallen asielaanvragen niet kan bolwerken? Het risico op een electorale afstraffing vanuit rechtse hoek is groot. Op dit moment spinnen N-VA en Vlaams Belang garen bij deze opvangcrisis, die ze aanhalen om het eigen migratiediscours te legitimeren. Vanuit electoraal standpunt is het dan ook de logica zelve om deze opvangcrisis op te lossen.

Op humanitair en juridisch vlak is een oplossing voor de opvangcrisis het absolute minimum. Elke dag waarop een asielzoeker geen opvang krijgt, is een dag te veel. De oplossingen zijn er. Een blik op gelijkaardige crisismomenten toont wat er mogelijk is. Wil deze regering nog enig moreel krediet op migratie behouden, moet ze dezelfde creativiteit aan de dag leggen als in 2015-2016 en na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne.

DE AANGEREIKTE OPLOSSINGEN ZIJN TELKENS TOO LITTLE, TOO LATE

Dat de opvangcrisis ongezien lang duurt en tot bijzonder veel menselijk leed leidt, hoeft geen betoog. Volgens cijfers van Fedasil, het agentschap dat instaat voor de opvang van asielzoekers, staan er zo'n 3.000 personen op een wachtlijst voor het verkrijgen van een opvangplaats. Zij hebben allemaal een beslissing van de arbeidsrechtbank die Fedasil veroordeelt omdat dit agentschap het recht op opvang schendt. Met die veroordeling dwingt de rechtbank om deze asielzoekers zo snel mogelijk een opvangplaats te geven. De gemiddelde wachttijd om zelfs met zo'n veroordeling een opvangplaats te bekomen bedraagt 4 maanden. In al die tijd moet Fedasil een dwangsom betalen per dag dat deze persoon geen opvang krijgt. Deze boetes worden niet betaald. Dat is 'een kwestie van gezond verstand', volgens staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor. Ik zie dat eerder als een kwestie van gebrek aan respect voor de rechtsstaat.

Tijdens deze periode van 4 maanden verblijven asielzoekers zonder opvang in het beste geval bij familie of vrienden. In het slechtste geval zoeken ze hun toevlucht in een kraakpand, of brengen ze de nacht door op straat. Het kraakpand in de Paleizenstraat werd al snel een nieuw dieptepunt in deze opvangcrisis. Pas toen de situatie totaal onhoudbaar werd, greep de regering in. Al de bewoners zouden worden geëvacueerd. In de week van 14 februari werd helaas duidelijk dat men de grootteorde van deze operatie onderschat heeft. Vele bewoners van het kraakpand, waarvan het statuut bevestigd werd met een blauw polsbandje en dus zouden worden geëvacueerd, kregen toch geen opvang. De groep mensen zonder opvang aan het Klein Kasteeltje neemt gestaag toe. Velen onder hen zitten in de asielprocedure en hebben een recht op opvang.

Met Vluchtelingenwerk Vlaanderen zie ik dagelijks deze mannen zonder opvang. Het beeld van een Afghaanse jongeman, geboortejaar 2002, die al weken op straat sliep, zal ik niet snel vergeten. Hij vertelde me hoe al zijn bezittingen werden gestolen en dat hij elke nacht bidt dat hij niet lastiggevallen wordt. Diezelfde man had via de arbeidsrechtbank een positieve beslissing gekregen. Een opvangplaats leverde dit niet op, frustratie en onbegrip des te meer. En zo gaat het met iedereen die geen opvangplaats krijgt op de dag van de asielaanvraag. Tegelijkertijd maakt de regering zich sterk dat ze alles in het werk stelt om iedereen een opvangplaats te geven.

Na meer dan 16 maanden van opvangcrisis is het duidelijk dat de huidige aanpak van de regering ruim onvoldoende is. In het regeerakkoord was er de ambitie om 5.400 bufferplaatsen te creëren. Pas toen in juli 2021 duidelijk werd dat er een tekort aan opvangplaatsen zat aan te komen, besloot de ministerraad om de opening van deze bufferplaatsen effectief goed te keuren. Deze laattijdige reactie is kenmerkend voor de manier waarop de opvangcrisis beheerd wordt: too little, too late. Daarnaast struikelt Vivaldi telkens over politieke taboes om écht doortastend te kunnen optreden. Zo weigert de regering om het verplicht spreidingsplan te activeren, of om Defensie een grotere rol te laten spelen. Het meest tekenende voorbeeld is de noodopvang in hotels. Dit wordt al sinds het najaar van 2021 naar voor schoven als een pragmatische manier om op korte termijn extra plaatsen bij te creëren.

In het begin van de opvangcrisis had dit wat ademruimte kunnen geven aan Fedasil om in rustiger vaarwater te opereren. Sommige regeringspartijen waren er echter als de kippen bij om te propageren tégen deze maatregel. Ook na het debacle van de Paleizenstraat zagen we meer politieke verontwaardiging over het feit dat mensen een dak boven hun hoofd kregen in hotels, dan over het feit dat mensen maandenlang op straat moeten slapen. Met het mythische 'aanzuigeffect' in het achterhoofd huiveren beleidsmakers bij de gedachte om asielzoekers op te vangen in hotels. Dit is maar een van de vele taboes die telkens opnieuw de kop op steken, met complete inertie als gevolg. Hierdoor slaagt Fedasil er moeilijk in om duurzame oplossingen uit te werken. Dit begint ongetwijfeld zijn tol te eisen voor het Agentschap.

Met het mythische 'aanzuigeffect' in het achterhoofd huiveren beleidsmakers bij de gedachte om asielzoekers op te vangen in hotels.

Nochtans heeft ons land al bewezen dat het wel degelijk in staat is om op korte termijn opvang te bieden aan een grote groep mensen. Laat ons even stilstaan bij de manier waarop de federale regering in 2015-2016 en na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne handelde.

DE OPVANG VAN ASIELZOEKERS IN 2015-2016, DANKZIJ INCENTIVES VOOR LOKALE BESTUREN

In 2015-2016 werd ons land plots geconfronteerd met een piek in het aantal asielaanvragen van mensen op de vlucht. Dit stelde de toenmalige regering voor immense uitdagingen. Uiteraard verliep de opvang van asielzoekers in deze periode niet zonder slag of stoot. Toch slaagde Fedasil er in 2015 in om de capaciteit van het opvangnetwerk te verdubbelen van 16.000 naar 33.000 plaatsen. 23% van het opvangnetwerk werd toen uitgebaat door lokale besturen en OCMW's. In 2016 steeg dit nog verder naar 35,5% op een totaal van 26.363 plaatsen.

Dit staat in schril contrast met het beperkt aantal opvangplaatsen dat lokale besturen en OCMW 's vandaag uitbaten, met 14% van het totaal aantal plaatsen. Als lokale besturen in deze opvangcrisis opnieuw 35,5% van het opvangnetwerk zouden uitbaten, komt dit op zo'n 11.500 plaatsen.

De juridische worstelpartijen in Jabbeke, Glons, Spa en Molenbeek maakten duidelijk dat lokale besturen anno 2023 niet staan te springen om bijkomende opvangplaatsen te openen. De redenen hiervoor zijn gekend. In een persbericht gaf de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG) in 2019 duidelijk te kennen dat ze het jojo-effect van het federale opvangbeleid grondig beu waren. Ze vroegen een langetermijnvisie voor de opvang. Dat de regering pas in juli 2021 overging tot het creëren van bufferplaatsen, toont aan dat deze oproep op een koude steen viel. Vervolgens probeerde de regering in september 2022 de lokale besturen te overhalen met een financiële premie in functie van het type lokale opvanginitiatief (LOI)-plaats dat bijkomend geopend wordt. Opnieuw reageerden de lokale besturen bij monde van VVSG hier matig enthousiast op. Ze herhaalden de vraag voor meer stabiliteit van het opvangnetwerk, en legden ook de volledige financiering van de opvang op tafel. Verzuchtingen die deze Vivaldi-regering al kende op het moment van aantreden, maar waar geen gehoor aan werd gegeven. Daarenboven ligt de focus nu voornamelijk op bijkomende collectieve opvangcentra. Begrijpelijk, aangezien er op korte termijn snel opgeschaald moet worden. Toch is het zinvol om ook in te zetten op LOI's. Deze zijn veel goedkoper dan collectieve opvangcentra, en het is ook aangetoond dat het welzijn van de bewoners er veel beter is.

2015-2016 leerde ons dat het mogelijk is om lokale besturen ten volle te betrekken in het opvangnetwerk, zolang zij hiervoor correct vergoed worden.

2015-2016 leerde ons dat het mogelijk is om lokale besturen ten volle te betrekken in het opvangnetwerk, zolang zij hiervoor correct vergoed worden. Daarnaast is het belangrijk om hen te behandelen als een evenwaardige partner. Dit vergt daadkracht en politieke wil, op federaal én lokaal niveau.

DE OPVANG EN REGISTRATIE VAN OEKRAÏNERS IN 2022, DANKZIJ SAMENWERKING TUSSEN ALLE REGERINGEN EN CREATIEVE OPLOSSING

In februari en maart 2022 kwamen de eerste mensen uit Oekraïne in ons land toe. De prognose was dat 80.000 à 100.000 tijdelijk beschermden zouden aankomen in België. De verschillende regeringen schoten in actie en werkten over partij- en bevoegdheidsgrenzen heen creatieve oplossingen uit. Zo startte er in geen tijd een registratiecentrum aan de Heizel op. In plaats van paniek te zaaien over een te hoog aantal binnenkomsten en te verzuchten dat 'vol wel echt vol is', zagen we opvangplaatsen als paddenstoelen uit de grond schieten.

Waar tijdens vorige opvangcrisissen mensen (soms strafrechtelijk) ontmoedigd werden om asielzoekers thuis op te vangen, moedigde de overheid met de campagne #PlekVrij actief aan om Oekraïners thuis te huisvesten. Op Vlaams niveau werd de belofte gemaakt om tegen april 2022 meer dan 10.000 plaatsen te voorzien. Dit resulteerde onder andere in nooddorpen in Antwerpen en Mechelen. De aanhoudende taboes in de opvangcrisis, bleken een kleine bijkomstigheid om opvang te verzekeren voor de tijdelijk beschermden. Zoals aangehaald blijft het een taboe om asielzoekers die op straat slapen tijdelijk op te vangen in hotels. Voor Oekraïners was dit wél mogelijk.

De rode draad doorheen de aanpak van de Oekraïnecrisis is een oprechte samenwerking tussen de federale regeringspartijen onderling, én de verschillende bestuursniveaus.

De rode draad doorheen de aanpak van de Oekraïnecrisis is een oprechte samenwerking tussen de federale regeringspartijen onderling, én de verschillende bestuursniveaus. In de opvangcrisis daarentegen zien we verschillende bevoegdheidsniveaus elkaar tegenwerken. Het pijnlijkste voorbeeld hiervan was de demarche van Frank Casteleyn, burgemeester van Jabbeke, tegen de komst van het tijdelijke noodopvangcentrum en tegen zijn eigen staatssecretaris. Een staatssecretaris die bovendien niet de volle steun van de regering lijkt te krijgen voor het oplossen van deze opvangcrisis. De PS – die binnen de federale regering de portefeuilles defensie en OCMW's in handen heeft – staat bijvoorbeeld op de rem voor een grotere betrokkenheid van het leger en wil absoluut vermijden dat asielzoekers zonder opvang bij OCMW 's komen aankloppen.

Zowel de inzet van defensie als de steun vanuit OCMW's zijn pistes die nochtans een waardevolle bijdrage kunnen leveren voor het oplossen van deze opvangcrisis. Bij vragen aan Vivaldi-kopstukken of deze opvangcrisis niet opgenomen moet worden door de hele regering, kaatst men de bal telkens terug naar staatssecretaris de Moor. Wanneer komt de regering-De Croo tot het besef dat zij hun staatssecretaris voor Asiel en Migratie ten volle moeten steunen?

DEZE OPVANGCRISIS OPLOSSEN, IS EEN KWESTIE VAN GEZOND VERSTAND

Zolang de federale regering deze situatie niet ter harte neemt zoals de Oekraïnecrisis en de piek van het aantal asielaanvragen in 2015-2016, zal ze achter de feiten blijven aanhollen. Deze schending van de rechten van mensen op de vlucht kan niet langer blijven duren. De focus op een 'te hoog aantal asielaanvragen' is nefast voor het algemene draagvlak voor migratie en draagt nergens toe bij. Ze wekt de indruk dat de situatie onbeheersbaar is, en dat deze regering daar niets aan kan veranderen. Dat is een riskante perceptie om mee naar de stembus te trekken in 2024.

Als Vivaldi daarentegen een 'Yes we can'-mentaliteit aan de dag zou leggen, kunnen ze deze perceptie keren. Hiervoor moeten ze met creatieve oplossingen voor de dag komen om deze humanitaire crisis op te lossen. Deze oplossingen kunnen op korte termijn onwenselijk lijken voor migratie-kritische stemmen. Maar als ze bijdragen tot een oplossing voor deze opvangcrisis, leg je diezelfde stemmen meteen het zwijgen op.

De uitwegen uit deze situatie zijn gekend. Enerzijds extra noodopvangplaatsen voorzien voor de asielzoekers zonder opvang, en via defensie en civiele bescherming het personeel hiervoor aanleveren. Anderzijds meer plaatsen vrijmaken door asielzoekers die al érg lang in het netwerk verblijven toegang te geven tot het leefloon of te laten doorstromen naar opvang in hotels. En tot slot, personen die niet kunnen terugkeren naar het land van herkomst een (tijdelijke) verblijfsvergunning geven. Afghanen maken bijvoorbeeld 25% van het opvangnetwerk uit, en kunnen in de praktijk onmogelijk terugkeren. Gedwongen en vrijwillige terugkeerprogramma's liggen stil. Een paspoort aanvragen bij de Afghaanse ambassade in België is onmogelijk. Met een verblijfsvergunning voor deze groep vermijd je dat ze in onwettig verblijf vallen, en dienen ze de opvang te verlaten. Twee vliegen in één klap.

2024 nadert met rasse schreden. Blijft Vivaldi nog vier seizoenen aanmodderen, of zal het de opvangcrisis eindelijk de prioriteit geven die het dossier nodig heeft? Ik hoop alvast het tweede.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 3 (maart), pagina 30 tot 35

• opvangcrisis
• vluchtelingen
• Brussel