Het uitbreken van de oorlog in Oekraïne raakte ons hard. De agressieve invasie door het Russisch leger kwam voor de meesten als een donderslag bij heldere hemel. Het Russisch leger gebruikt bovendien extreem geweld, wat ons afgrijzen alleen maar doet toenemen. Oekraïne weert zich dapper en krijgt alle vormen van steun: politiek, militair, financieel, moreel, cultureel, humanitair. Rusland – en dan vooral de Russische burgers – geraakt steeds meer in isolement, achter een nieuwe muur.

BEGINNEN BIJ JE INFORMEREN EN ANALYSEREN

De invasie van Rusland in Oekraïne heeft een voorgeschiedenis, die noodzakelijk is te kennen om te begrijpen wat er speelt. De voorgeschiedenis heeft veel actoren en veel aspecten, waardoor het niet mogelijk is om deze op enkele bladzijden uit de doeken te doen. Maar informatievergaring en analyses maken zijn een essentiële stap om een conflict te kunnen begrijpen, hanteren en transformeren.

Ik werk ondertussen 20 jaar voor Pax Christi Vlaanderen, en heb daarvoor kort gewerkt voor Pax Christi International en voor de Soldatenmoeders van Sint-Petersburg. Vooral door de ervaring bij deze laatste organisatie heb ik niet alleen kennis gemaakt met de donkerste zijden van de Russische politiek en de Russische samenleving, maar ook met de visies, strategieën en methoden om daartegen in te gaan. Deze zijn gebaseerd op de fundamentele rechten en vrijheden van de mens. Het is de rol van een vredesorganisatie als Pax Christi Vlaanderen, maar ook van anti-oorlogsbewegingen in Rusland en van democratische bewegingen in Oekraïne om die analyses aan te reiken, samen met de elementen die cruciaal zijn voor een constructief proces om tot een oplossing te komen. Klinkt dat vandaag als naïef of gevaarlijk in de oren? Een constructief proces om tot een oplossing te komen? Toch zeker niet met president Poetin!?

JOHAN GALTUNGS IDEE VAN DUURZAME VREDE

Laten we meteen met een interessante visie beginnen. Hierbij maak ik dankbaar gebruik van een theoretisch schema van de Noorse vredesexpert Johan Galtung. Hij is de oprichter van het Oslo Peace Research Institute en ontwikkelde een formule voor duurzame vrede. De formule ziet er in het Engels als volgt uit:

In de teller staan 'equity', wat billijkheid of rechtvaardigheid betekent, en empathie, wat betekent dat je kan meeleven met de ander of je kan inleven in wat een ander meemaakt. In de noemer staan de termen conflict en trauma. De mate waarin gewelddadig conflict en de opgelopen trauma's in de samenleving een rol spelen, bepalen hoe ernstig echte vredesopbouw of de ontwikkeling van een inclusieve, veilige samenleving wordt verstoord. Als er conflicten of vormen van geweld aanwezig zijn, moeten die eerst worden opgelost, alvorens de billijkheid en de empathie ten volle tot hun recht kunnen komen. Hetzelfde geldt voor trauma: zolang het trauma dat ontstond tijdens een conflict of situatie van onrecht niet verwerkt is, zal dit blijven opspelen en een proces van samenlevingsopbouw hinderen.

Als je dit schema bekijkt, besef je onmiddellijk dat het conflict tussen Rusland en Oekraïne nog veel werk vraagt. Zelfs mensen die weinig of niets van de geschiedenis van beide landen kennen, voelen aan dat alle factoren uit de formule ongunstig staan. Er is veel vijanddenken tussen beide landen. Ondanks het vaak gehoorde 'wij zijn broedervolken' is er weinig echte empathie voor elkaar. Bij het woord 'billijkheid' komt er geen enkel concreet voorbeeld naar boven: wanneer voelden de Russen of de Oekraïners een vorm van rechtvaardigheid door wat de ander deed? Lang geleden misschien, bij het uitdelen van punten bij het Eurovisiesongfestival, maar dat levert nog geen procent winst op in de teller van onze breuk. Bij het woord conflict ziet iedereen de rijen Russische tanks en gebombardeerde woonblokken voor zich, maar hebben velen zeker ook nog de beelden van kapotgeschoten gebouwen in Oost-Oekraïne van de jaren voorheen of de neergeschoten Maleisische Boeing van vlucht MH17 voor ogen. Maar onder conflict vallen ook de overal aanwezige corruptie, de willekeur, het gebrek aan transparantie, het wijdverspreide machtsmisbruik, enzovoort. Met veel trauma's tot gevolg. En dat is nog maar de recente geschiedenis.

ONVERWERKT VERLEDEN

Gaan we verder terug in de tijd, dan komen we terecht in de Sovjetperiode waar het centrale gezag in het Kremlin het voor het zeggen had. Dat machtscentrum, gevestigd in Moskou, gebruikte zeer gewelddadige methoden om de macht te nemen en te behouden. Het Sovjetregime had een sterk uitgebouwd systeem van onderdrukking: van controle op het werk, in de klas, in de jeugdbeweging, op straat, in je woonblok of in hotels, tot verklikking, opsluiting, marteling, dwangarbeid, executie of gefingeerde zelfmoord. Er is wellicht geen enkele familie ongedeerd gebleven voor deze repressie. Bovendien is dit trauma totaal niet verwerkt. Er is zelfs nauwelijks een begin gemaakt van verwerking. Alsof er geen miljoenen mensen in kampen hadden vastgezeten, verklikt, bewaakt of gemarteld door nog eens miljoenen mensen.

Het Sovjetregime had een sterk uitgebouwd systeem van onderdrukking. Dit trauma is totaal niet verwerkt.

Als we kijken naar Oekraïne, dan is er de uithongering van Oekraïners geweest in de jaren 1930 (Holodomor), de enorme offers die de Oekraïners moesten brengen tijdens de Tweede Wereldoorlog en de deportatie van de Krim-Tataren naar onherbergzame gebieden in Oezbekistan. Daarnaast werd ook een proces van russificatie doorgevoerd in de hele Sovjet-Unie, inclusief Oekraïne. Al deze gebeurtenissen veroorzaakten trauma's die een nationaal karakter dragen. Het meest recente feit uit de Sovjetgeschiedenis is de kernramp van Tsjernobyl. De manier hoe het machtscentrum in Moskou met deze ramp omging, vormt een groot trauma voor de Oekraïense bevolking. Er wordt gezegd dat deze ramp wellicht het einde van het Sovjetregime inluidde, maar daarin speelden ook zeker economische en sociaal-culturele elementen een rol.

EINDE VAN HET SOVJETIMPERIUM: TIJD VOOR EEN OMWENTELING?

Op 18 augustus 1991 kreeg Michail Gorbatsjov, toenmalig leider van de Sovjet-Unie, bezoek in zijn buitenverblijf van de premier met tot doel de macht van Gorbatsjov te breken. Gorbatsjov werd van alle communicatie afgesloten en zat de facto enkele dagen gevangen in zijn 'datsja'. Boris Jeltsin, toen leider van de Russische Sovjetrepubliek, riep op 19 augustus op om de coup niet te steunen. De bevolking kwam op straat om deze oproep te steunen. Het leger koos de kant van Gorbatsjov en daarmee liep deze coup met een sisser af. Maar het einde van de Sovjet-Unie kwam wel met rasse schreden dichterbij.

Het waren de leiders van de Sovjetrepublieken Wit-Rusland, Oekraïne en Rusland die eind december 1991 samenkwamen op een jachtdomein van de Communistische Partij. Sjoesjkevitsj, Kravtsjoek en Jeltsin beslisten daar dat de Sovjet-Unie ophield te bestaan. De overige twaalf republiekleiders en de leider van de Sovjet-Unie, Michail Gorbatsjov, werden hier eenvoudigweg over ingelicht. Op 25 december 1991 trad Gorbatsjov af en hiermee hield één van de twee grootmachten in de wereld, bovendien dictatoriaal geleid, op te bestaan. Een uiterst merkwaardige gebeurtenis. Een regimeverandering zonder bloedvergieten. Dertig jaar later weten we echter dat in verschillende ex-Sovjetrepublieken nog steeds een dictatuur heerst.

EEN OMWENTELING DIE NOOIT GEBEURDE, EEN BELOFTE DIE NIET WERDEN NAGELEEFD

In Rusland zien we dat de perspectieven op democratie en een echte rechtsstaat, die gedurende enkele jaren na 1991 werden gekoesterd, al vrij snel getemperd werden door het feit dat het repressief staatssysteem van de Sovjet-Unie niet werd omgevormd toen de Sovjet-Unie implodeerde. De mensen die in de jaren 1980 en 1990 actief waren in de mensenrechtenbeweging en politieke opposanten kregen het niet voor elkaar om een werkelijke omslag te bewerkstelligen. De overheidsfunctionarissen keken heel even de kat uit de boom en zagen dat er geen massale eis kwam op gerechtigheid, op het bovenhalen van de waarheid over de Sovjetrepressie. En de gewone burgers hadden niet door welke gevolgen het uitblijven van dergelijke eisen had. Zij bleven dus in de kou staan. Na een kortdurende injectie van wat democratische ingrediënten, werd de illusie gewekt dat een democratie werd opgebouwd. Maar het enige democratische dat werd geïnstalleerd was een nieuwe grondwet (1993). Meteen werd duidelijk dat die niet zonder slag of stoot zou worden geïmplementeerd. Zo klonk toen binnen het leger al de weigering om de eed af te leggen op deze nieuwe grondwet.

Daar botsen we op een ander trauma: het trauma dat leeft door het verlies van de status van een grootmacht, door de inperking van de macht van de Communistische Partij, en door de keuze voor kapitalisme, het systeem van de vijand. Verschillende mensen en groeperingen keken met lede ogen toe hoe de Sovjet-Unie implodeerde. Van de ene dag op de andere kwamen zij terecht in een ander land en een ander bestel.

Zelfs bij de groepen die tegen de implosie van de Sovjet-Unie waren, steekt het dat het 'Europese Huis' nooit werkelijkheid werd.

En dan is er het trauma waar het Westen mede voor verantwoordelijk is: het paradijs van democratie en rechtsstaat, van economische welvaart en respect voor mensenrechten dat door het Westen werd vooropgesteld, maar onvoldoende werd gesteund eenmaal de Sovjet-Unie tot een einde kwam en dus nooit werd gerealiseerd. De Russen, Oekraïners en andere volkeren voelden zich in de steek gelaten. Na enkele jaren was het dan ook niet moeilijk om het Westen terug als vijand te zien. Zelfs bij de groepen die tegen de implosie van de Sovjet-Unie waren, steekt het dat het 'Europese Huis' nooit werkelijkheid werd. Door de Russen op afstand te houden, stelde het Westen velen onder hen teleur. Kwam daar nog de uitbreiding van de NAVO en de EU bij met landen die vroeger tot het Warschaupact behoorden. De Russen plooiden zich terug op zichzelf en bouwden gestaag een nieuwe (onzichtbare) scheiding op. Van investeringen in het failliete Rusland à la Marshall-plan of grootse hulpprogramma's voor een echte transformatie naar een democratie, kwam weinig terecht. Niet dat er geen steun was, maar die bleek veel te beperkt. Misschien ook niet te verwonderen, gezien de onmiddellijke chaos die in het nieuwe Rusland ontstond. Het was een periode van ambiguïteit, vooral gedreven door wantrouwen.

De situatie scoort dus op alle factoren van de Galtung-formule zeer slecht. De oorlogsmisdaden van het afgelopen jaar zorgen voor nog meer trauma en conflict.

HOE BEREIKEN WE BETERE SCORES OP DE VREDESFORMULE?

Na deze beknopte weergave van enkele feiten uit de geschiedenis van Rusland en Oekraïne, en een match met de formule van Galtung, bekijken we nu wat er nodig is om tot vredesopbouw te komen.

Bij de start van de oorlog eiste de Russische partij dat Oekraïne geen lid zou worden van de NAVO. Zelf schendt zij de soevereiniteit van Oekraïne sinds 2014. Bovendien wil Rusland dat er geen NAVO-troepen aanwezig zijn in de Oost-Europese lidstaten van de NAVO. Ook dat gaat in tegen de eigen belangen van die lidstaten. De NAVO-lidstaten beseffen dan weer dat een uitbreiding naar het Oosten de spanning met Rusland naar ongeziene hoogte brengt. Bovendien is en blijft de NAVO een militaire alliantie uit de periode van de Koude Oorlog, wat hoe dan ook problematisch is voor Rusland, als 'erfgenaam' van de Sovjet-Unie. De NAVO is aan hervorming toe, of misschien zelfs aan ontbinding, om plaats te maken voor een ander soort organisatie, die kan instaan voor collectieve veiligheid. Collectieve defensie is immers niet hetzelfde als collectieve veiligheid, want gaat steeds uit van een extern vijandbeeld. Bovendien houdt de NAVO regelmatig militaire oefeningen aan de grens met Rusland, ook nucleaire oefeningen trouwens. Het NAVO-budget is vele malen groter dan het Russisch defensiebudget.

We zien dan ook dat wij, als NAVO, een belangrijke verantwoordelijkheid dragen in het militair opbod van de voorbije periode. Oekraïne wordt namelijk ook als pion gebruikt in een conflict tussen west en oost, zoals tijdens de Koude Oorlog.

Oekraïne wordt als pion gebruikt in een conflict tussen west en oost, zoals tijdens de Koude Oorlog.

De Russen hebben ondertussen een enorme militaire macht ontplooit binnen de grenzen van Oekraïne (en ook op Wit-Russisch grondgebied). De schade van de bombardementen is enorm: 7.200 burgerdoden vielen al te betreuren. Iets meer dan 8 miljoen Oekraïners gingen op de vlucht. Burgerdoelwitten worden niet vermeden, integendeel. Het Russisch leger pleegt op grote schaal oorlogsmisdaden. Net zoals het voorheen deed in Tsjetsjenië, een deelrepubliek van de Russische Federatie die zich in 1992 onafhankelijk verklaarde. Steden en dorpen werden verwoest, burgers gedood, en ook ziekenhuizen en kolonnes vluchtelingen werden toen al gebombardeerd. Komt dat bekend voor?

DE OORLOGSLOGICA VERSUS DE VREDESLOGICA

De wreedheden die door het Russisch leger worden gepleegd en de onverzettelijke houding van president Poetin, maken dat het voor veel mensen ondenkbaar is om te pleiten voor onderhandelingen. Nochtans zijn het gesprekken die naar een vredesverdrag leiden en niet de wapens. Wapens moeten eerst zwijgen. Wat we meemaken, is een aanwakkering van de oorlogslogica ten koste van stappen naar echte vrede. Want dat is de vreemde twist waarin we gevangenzitten: de algemene retoriek zegt dat we moeten bewapenen en moeten verslaan. President Biden spreekt van het moeten verzwakken van Rusland. Maar iedereen wil vrede, en niet een oppervlakkige vrede, maar een langdurige. Wordt het dan geen tijd om de gesprekken op alle niveaus te hervatten? We vinden het normaal dat we militair materieel leveren, maar niet dat we diplomaten op pad sturen. Uit de formule van Galtung leren we echter dat we het moeten hebben over het verleden. Enkel op deze manier kan de druk van de ketel genomen worden.

De NAVO en Oekraïne zullen vandaag niet bereid zijn te zeggen dat Oekraïne nooit lid zal worden. Dat vraagstuk moet dus opzij worden geschoven om tijd te maken voor andere vraagstukken die onder de oppervlakte aanwezig zijn en die zorgen voor de actuele agressie van Rusland. Al kan niemand tegemoet komen aan het verlangen van Poetin om de oude Sovjet-Unie terug te krijgen. Daar botsen we terug op de factor van traumaverwerking.

Verder moeten we oog hebben voor de bevolking in zowel Oekraïne als Rusland die overduidelijk de dupe zijn van de escalatie die aan de gang is. Zij leven in angst. Burgers beschermen is op dit moment de meest prangende opdracht.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 3 (maart), pagina 12 tot 16

• oorlog
• Oekraïne
• Rusland

VREDE! MAAR HOE?

Nog eens 365 dagen oorlog?

Tom Sauer

Stuur diplomaten, geen extra militair materieel

Annemarie Gielen

De vrede kiezen, de oorlog accepteren

Louis Tobback