Moderniteit is vooruitgangsgeloof, de overtuiging dat we samen beter af zullen zijn door meer techniek, meer economische groei of – in een ander register – een drastische sociale omwenteling. Begin de jaren 1980 stelde de Franse filosoof Jean-François Lyotard dat in ‘de postmoderne conditie’ dit soort overkoepelende metaverhalen sterk aan geloofwaardigheid inboet. Postmoderne mensen zijn pas echt seculier en kieperen ook elke niet-religieuze heilsleer in de vuilbak van de geschiedenis: het zijn vooruitgangsongelovigen. Loutere performantie en efficiëntie, zo ging Lyotard verder, worden de norm: een van iedere waarde of zingeving losgezongen instumentele rationaliteit zet de toon.

Lyotard had een punt. Organisatorische performantie blijft het officiële credo van de neoliberale managementscultuur die tijdens de jaren 1990 ging domineren. Kwalitatieve argumentatie maakte plaats voor de kwantitatieve terreur van prestatie-indicatoren, die bijvoorbeeld de professionaliteit in de zorg versmalden tot het aantal per uur gewassen ouderlingen. Een resem newspeak begeleidde de machtswisseling: assessment, hands on approach, out of the box-denken, … Het lege woord ‘excellentie’ werkte als talige maïzena, en het doet dat nog steeds.

Alles moest anders, en alles werd ook anders. Het vooruitgangsoptimisme bleef echter overeind: we zouden allemaal beter worden van de toegenomen efficiëntie binnen een performatievere organisatie. Daarbij verschoof het geloofsobject wel van het collectief als solidaire gemeenschap naar het collectief als de geatomiseerde groep van bovengemiddeld presterende individuen. Het neoliberale ‘wij’, dat is de losse verzameling winners in de ratrace om goede cijfers. De sociale media veralgemenen dat paradoxale collectivisme: ‘ik word geliket, dus ik besta’.

Alleen de geslaagden, of zij die duidelijk op weg zijn naar deze status, maken echt echt deel van ‘onze club’.

Het neoliberalisme maakte geen komaf met sociale verbanden, maar herdefinieerde die in individuele termen. Noem het successociabiliteit: alleen de geslaagden, of zij die duidelijk op weg zijn naar deze status, maken echt echt deel van ‘onze club’. Het is de directe boodschap van assessments en de lijfstijlbijlagen van kranten. Binnen het officiële Vlaams-nationalisme werd ondertussen de klauwende leeuw als icoon vervangen door de succesrijke zakenman.

Het vooruitgangsgeloof is niet dood, maar individualiseerde tot de mogelijkheid van een geslaagd professioneel leven, aangevuld met een bestaan waarin het maximaliseren van persoonlijke ervaringen als maatstaf van succes geldt. Ziehier het aloude progressisme, versie postmodernisme: carrièrisme plus hedonisme. De schertsfiguur van de grootsteedse loftsocialist combineert dit motto met een sociale bewogenheid zonder veel direct engagement.

Het geïndividualiseerde vooruitgangsoptimisme staat reële solidariteit in de weg.

Het geïndividualiseerde vooruitgangsoptimisme staat reële solidariteit in de weg: het is doortrokken van de meritocratische gedachte en in essentie a-politiek. De goedmenende winner pleit welzeker voor beleid dat de verliezer ondersteunt, die liefst ook weer op de rails zet; men wil daar zelfs graag toe bijdragen, financieel of door eigen inspanningen. Vooruitgang blijft mogelijk, maar alweer op individuele schaal.

Moralisme vervangt activisme, de persoonlijke empathie voor individueel leed wordt de voornaamste lens om scherp te stellen op maatschappelijke wantoestanden. Ooit waren er nieuwe sociale bewegingen, nu kennen we snel uitdovende golven van verontwaardiging binnen de echokamers van de sociale media. De sluitsteen van het geïndividualiseerde optimisme is de vernauwing van politiek engagement tot lokale burgerinzet: moedig voorwaarts dankzij participatie en co-creatie.

Het postmoderne progressisme berust op een reeks verdringingen. Het individualiseert problemen: het miskent het bestaan van structurele sociale breuklijnen. Het personaliseert oplossingen: het verdringt de noodzaak van georganiseerde strijd op basis van gedeelde belangen. Het depolitiseert de oorzaken van maatschappelijke onenigheid: het duwt principiële ideologische verschillen naar de achtergrond ten faveure van een doorpakkend centrumbeleid dat zou verbinden.

Het postmoderne progressisme depolitiseert de oorzaken van maatschappelijke onenigheid.

In de ecologische ramp vindt het individuele verdringingsoptimisme haar absolute grens. We wisten al langer dat de aarde eindig is, onze al veel te grote ecologische voetafdruk alleen maar aandikt en we ondanks de mondiale klimaatconferenties massaal CO2 blijven lozen, waardoor de aarde verder opwarmt. We verdrongen het, tot de effecten van klimaatverandering zich vlak bij huis en niet ergens ver weg begonnen te manifesteren: hittegolven en bosbranden, plotse overstromingen en onverwachte orkanen.

Ecologisme rijmt op moralisme, maar met alleen een andere persoonlijke levensstijl blijft het zinkend schip niet drijven. De beste individuele bedoelingen staan machteloos tegenover de 'terugkeer van het verdrongene’ die de eco-catastrofe wezenlijk is: de uitgebuite natuur slaat terug. Alleen een georganiseerde mensheid kan die oorlog – want dat is het – winnen. Daarvoor bestaat er vooralsnog geen blauwdruk, integendeel: het individuele verdringingsoptimisme vindt zijn collectieve pendant in het onderling bekvechten van staten dat internationale samenwerking meer dan eens doet lijken op samen ten onder gaan. Men zou van minder pessimist worden.

• individualisme
• neoliberalisme
• postmodernisme
• column