Migratie is gebombardeerd tot het thema van de verkiezingen. Daarom wil ik in mijn laatste column voor de verkiezingen een controversiële migratiestelling poneren: ondanks onheilsberichten dat migratie ongekende proporties aanneemt, aangezwengeld door technologie en globalisering, durf ik te stellen dat we in een tijd leven waarin bewegingsvrijheid meer beknot is dan in eender welke periode in de geschiedenis.

Sinds het einde van de Eerste Wereldoorlog ontstond er immers een internationaal systeem van migratiecontrole dat nu zo algemeen ingeburgerd is dat we het zelfs niet meer opmerken. Dat systeem vond zijn oorsprong in de Verenigde Staten, waar beleidsmakers aan het eind van de 19^de eeuw probeerden de Chinese migratie naar de VS in te dijken.

In 1882 installeerden blanke beleidsmakers in de VS een racistisch geïnspireerde wet, die Chinese migratie moest controleren vanop afstand.

Tot ruwweg 1870 was de ratio waarin Chinezen naar Amerika migreerden (via de Stille Oceaan en de westkust) ongeveer gelijk aan de Europese immigratie (via de Atlantische Oceaan en de oostkust). Blanke beleidsmakers aan de oostkust vreesden al langer dat de Verenigde Staten daardoor zouden veranderen in een Aziatische eerder dan een ‘witte’ natie. In 1882 installeerden ze een racistisch geïnspireerde wet, de Chinese Exclusion Act, die Chinese migratie moest controleren vanop afstand. Vanaf dat moment moest een potentiële migrant uit China eerst toestemming krijgen van een Amerikaanse diplomatieke post – een consulaat of ambassade – op Chinees grondgebied vooraleer hij of zij kon afreizen naar de VS.

Dat systeem, dat we kennen als paspoorten en visa’s, vormt de basis van ons huidige migratieregime. Omdat de racistische grondslag ervan niet handig was voor de bilaterale relaties tussen China en de VS, werd het systeem in de jaren die volgden gebureaucratiseerd en geïmplementeerd voor alle mogelijk immigranten naar de VS, ongeacht hun land van herkomst. De restricties leidden al snel tot een wederkerigheid, waarbij landen het systeem dat de Amerikanen bij hen installeerden overnamen. Aan het eind van de Eerste Wereldoorlog had deze vorm van migratiecontrole op die manier de hele wereld veroverd.

Het paspoort en de bijbehorende visums zijn zo structureel deel gaan uitmaken van ons leven dat we ons er eigenlijk geen vragen meer bij stellen.

Het paspoort en de bijbehorende visums zijn niet meer weg te denken uit ons leven. Ze zijn er zo structureel deel van gaan uitmaken dat we ons er eigenlijk geen vragen meer bij stellen. Maar dat zouden we eigenlijk wel moeten doen. Een systeem dat is ontstaan (en door mensen bedacht) kan immers ook verdwijnen. Een beetje kennis van de geschiedenis leert ons dat het zelfs waarschijnlijk is dat ook dit systeem geen eeuwigheidswaarde heeft. We moeten de context begrijpen waarin het systeem tot stand kwam, namelijk de sterke nationalistische ambitie aan het eind van de 19^de eeuw, die later leidde tot de huidige wereldorde bestaande uit natiestaten (die overigens nog jonger is dan het paspoortsysteem: de transitie van wereldrijken naar natiestaten was pas omstreeks de jaren 1970 compleet). In die wereldorde waar een ‘natie’ een klaarblijkelijk welomlijnde groep is, die zich bevindt in een container die we ‘staat’ noemen en die gescheiden wordt van andere naties door middel van grenzen, is het van primordiaal belang dat je controleert wie de container betreedt en verlaat, omdat het verbonden is met allerlei rechten en plichten én met een welbepaalde identiteit.

Migranten zijn vandaag de zichtbare ‘anderen’ op wie het gevoel van onbehagen geprojecteerd kan worden.

Aan het begin van de 21^ste eeuw leeft sterk het gevoel dat die gekende wereldorde onder druk staat. Door klimaatverandering, oorlogen en nieuwe imperialistische formaties (om Rusland niet te noemen), overgoten met een neoliberaal sausje dat in de voorbije halve eeuw de ongelijkheid enorm heeft doen toenemen, ontstaat er een sterk gevoel van crisis. Migranten, in het bijzonder degenen uit het Globale Zuiden, personificeren ongewild dit crisisgevoel. Zij zijn de zichtbare ‘anderen’ op wie dat gevoel van onbehagen geprojecteerd kan worden.

Ik denk dat het die angst voor verandering is, die de antimigratieretoriek voedt. De vaststelling dat de wereld rondom ons in grote mate is veranderd, kan verschillende reacties uitlokken. Het hoeft niet te verwonderen dat conservatieven het ‘eigene’ willen conserveren en zich dus afkerig opstellen ten aanzien van ‘nieuwkomers’. Wat we echter zien, is dat progressieven er steeds minder goed in slagen om in het migratiethema te zoeken naar een nieuwe, vooruitstrevende weg. In veel progressieve partijprogramma’s zijn de voorstellen rond migratie uitgesproken conservatief (of ‘flinks’, zo u wil).

Geraken we voorbij het debat over ‘open’ versus ‘gesloten’ grenzen, om te spreken over hoe we de wereld idealiter willen indelen?

Dat is niet enkel een probleem omdat het electoraal weinig oplevert. Veel fundamenteler is het nodig om diepgaand na te denken over de veranderingen die er ontegensprekelijk zitten aan te komen. Of die positief of negatief uitdraaien, hangt voor een deel af van onze verbeeldingskracht. Kunnen we een alternatieve wereld bedenken, waarin vrijheid en gelijkheid een centralere plek innemen? Geraken we voorbij het debat over ‘open’ versus ‘gesloten’ grenzen, om te spreken over hoe we de wereld idealiter willen indelen op het moment dat de natiestaat (letterlijk) op haar grenzen botst? Durven we opnieuw strijden voor grondrechten, voor de dingen die ons fundamenteel menselijk maken?

Bewegingsvrijheid speelt daarbij een cruciale rol. Dat wist Hannah Arendt al in 1959, toen ze schreef dat ‘de inperking van bewegingsvrijheid sinds mensenheugnis de voorwaarde voor slavernij’ was geweest. De vraag rest wat we kunnen doen om dit ‘oudste en meest elementaire’ mensenrecht in ere te herstellen na een eeuw van beknotting én ons terdege voor te bereiden op een wereld die misschien niet meer op dezelfde manier bewoonbaar zal zijn als vandaag.

• column
• migratie
• migratiecontrole