België en Vlaanderen waren nog nooit zo divers. Ze zullen ook nooit meer zo wit zijn als vandaag. We zijn een superdiverse immigratiesamenleving. Die diversiteit zal alleen maar toenemen, ook met een meer restrictief migratiebeleid. Dat leert het boek Superdivers Vlaanderen. Geografie van een nieuwe realiteit (Geldof et al, 2023).

Toch lijken steeds meer politici te worstelen met die realiteit. Denk daarbij niet alleen aan de extreemrechtse complottheorieën van ‘omvolking’. Ook bij centrumrechtse en zelfs bij centrumlinkse partijen zien we vandaag een opbod aan voorstellen én maatregelen voor een hardere lijn tegen migratie en strenger inzake integratie. In plaats van uit te leggen waarom migratie en samenleven in diversiteit onlosmakelijk deel zijn van de 21^ste eeuw, lijken steeds meer partijen de illusie te willen wekken dat ze dit fundamenteel kunnen veranderen. Als onderzoeker klinkt dit als de kroniek van een aangekondigde mislukking. Wat als beleidsmakers de superdiverse realiteit nu eens als uitgangspunt zouden nemen?

VLAANDEREN STEEDS MEER SUPERDIVERS

Eén op drie inwoners van België heeft een migratie-achtergrond. In die cijfers kijken we niet alleen naar de huidige nationaliteit, maar rekenen we ook de geboortenationaliteit van een persoon én van de ouders mee. In Vlaanderen heeft één op vier een migratie-achtergrond, in Brussel meer dan drie op vier Brusselaars. Weinig steden zijn zo superdivers als Brussel, maar ook in Antwerpen, Genk of Vilvoorde heeft de meerderheid van de inwoners ondertussen wortels in migratie.

Ieder jaar worden zo’n 160.000 nieuwkomers legaal deel van onze maatschappij. Tegelijk verlaten ook ruim 80.000 mensen met een migratie-achtergrond jaarlijks ons land. Migratie is zo de belangrijkste bron van onze langzame bevolkingsgroei. Zonder migratie zouden onze bevolking én onze economie krimpen.

DEMOGRAFIE HEEFT MEER IMPACT DAN MIGRATIEBELEID

We zijn dus ondertussen ruim driekwart eeuw een immigratiesamenleving. Kunnen we daar als samenleving stilaan aan wennen, ook tijdens verkiezingscampagnes? In het opbod aan migratievoorstellen die de toegang tot ons land strenger willen maken, of de toegang tot sociale rechten of sociale huisvesting moeilijker of voorwaardelijker, gaan vele politici te gemakkelijk voorbij aan de demografische dynamieken. Deze zijn minstens even bepalend voor de verdere diversifiëring als het asiel- of migratiebeleid.

De bevolkingspiramides in alle Vlaamse gemeenten laten zien dat er slechts een zeer beperkte diversiteit is bij de oudste leeftijdsgroepen. De eerste generatie van gastarbeiders wordt stilaan hoogbejaard, maar de meerderheid van de 80-plussers zijn nog autochtone bejaarden. Omgekeerd is in iedere Vlaamse stad en gemeente de diversiteit veel hoger bij kinderen en jongeren, zowel in vergelijking met de ouderen als in vergelijking met het aandeel inwoners met een migratie-achtergrond in alle leeftijdsgroepen.

Bijna de helft van alle Vlamingen die een ‘migratie-achtergrond’ hebben, is al in ons land geboren. Wie is dan ‘ons’ anno 2024?

Eén op drie jonge Vlamingen heeft een migratie-achtergrond, tegenover één op vier van alle Vlamingen, en slechts één op tien van de 80-plussers. Vlaanderen zal dus onvermijdelijk diverser worden – zelfs zonder nieuwe migratie – door natuurlijke demografische ontwikkelingen. Dat leert onderzoek voor de Vlaamse overheid dat we publiceerden in de ‘Atlas superdiversiteit Vlaanderen’ (Vandekerckhove et al, 2022) en samengevat in het boek ‘Superdivers Vlaanderen. Geografie van een nieuwe realiteit’ (Geldof et al, 2023). Dit is het Vlaanderen of België anno 2024. Overigens, voor wie blijft vasthouden aan een verouderd wij-zij-denken: bijna de helft van alle Vlamingen die een ‘migratie-achtergrond’ hebben, is al in ons land geboren. Wie is dan ‘ons’ anno 2024?

NOG NOOIT ZO DIVERS

Kortom, Vlaanderen was nog nooit zo divers; het zal ook nooit meer zo wit zijn als vandaag. Maar die diversiteit is ruimtelijk erg ongelijk verdeeld. De diversiteit neemt overal toe, maar deze opschaling en spreiding gaat aan ongelijke snelheid. Superdiversiteit is de dagelijkse realiteit in de grote en kleinere steden of de voormalige mijnregio in Limburg. Maar zes op tien Vlamingen leven nog in wijken met minder dan 15% wijkbewoners met een migratie-achtergrond. We zien vormen van uitwaaiering en gekleurde stadsvlucht vanuit de steden naar omliggende gemeenten. Dat speelt het sterkst in de hele Brusselse rand en in de Denderstreek.

We zien gekleurde stadsvlucht vanuit de steden naar omliggende gemeenten. De woningmarkt speelt hier een veel grotere rol dan het migratie- of integratiebeleid.

De woningmarkt speelt hier een veel grotere rol dan het migratie- of integratiebeleid. Waar staan er woningen leeg en in welke prijsklasse? De wooncrisis in de grote steden duwt mensen weg naar plaatsen waar het iets beter betaalbaar is. Vaak zijn dat wijken met arbeiderswoningen in kleinere steden met een industrieel verleden. Dergelijke kleinere steden en gemeenten hebben vaak de kennis en de middelen niet om snelle toename van diversiteit goed te ondersteunen. Het zogenaamde Denderfonds is vandaag vooral symbolisch. Er is aanzienlijk meer geld nodig om op alle beleidsdomeinen en voor alle inwoners – oude én nieuwe – te investeren in leefkwaliteit en sociale samenhang in zulke wijken en gemeenten. Had men dat vroeger gedaan, had de onvrede er vandaag kleiner geweest.

NIET ALLES IS CONTROLEERBAAR IN ONZE RISICOMAATSCHAPPIJ

De Duitse socioloog Ulrich Beck noemde onze hedendaagse samenleving een mondiale risicomaatschappij. De toenemende complexiteit en nieuwe risico’s ontsnappen vaak aan de oude controlelogica van de 20ste eeuw. Politici die dit niet zien, gaan steeds vaker de illusie wekken dat ze ontwikkelingen en risico’s onder controle hebben of kunnen krijgen, ook al hebben ze niet alle informatie en zeker niet de hefbomen daarvoor.

Dit geldt dit steeds vaker ook voor het migratie- en asielbeleid. Migratie en superdiversifiëring zijn veel minder stuurbaar dan partijen nu laten uitschijnen. Het boek ‘Hoe migratie echt werkt. Het ware verhaal over migratie aan de hand van 22 mythen’ van Hein De Haas (2023) zou dan ook verplichte literatuur moeten zijn voor al wie dit jaar wordt verkozen.

POPULISME OF POLITIEKE MOED?

Maar waar superdiversiteit op steeds meer plaatsen het nieuwe normaal wordt (met de onzekerheid, spanningen en soms conflicten die daarmee samengaan), zien we in de huidige campagne een hernieuwd problematiseren en abnormaliseren. Dat extreemrechts ongenoegen, onzekerheid en angst wil aanwakkeren en recupereren, behoort helaas tot hun DNA. Maar in de campagne, De Stemtest en de debatten zien we hoe ook centrumrechtse en centrumlinkse partijen steeds vaker kiezen voor een strenger en voor sommigen flinkser discours.

In De Stemtest verkleint de kloof in standpunten met extreemrechts aanzienlijk: een onrustwekkende, maar geen toevallige evolutie.

In De Stemtest verkleint de kloof in standpunten met extreemrechts aanzienlijk: een onrustwekkende, maar geen toevallige evolutie. Het ontbreekt partijen in het centrum en ter linkerzijde vandaag aan een toekomstgerichte en hoopgevende visie op migratie en samenleven in superdiversiteit. In plaats van leiding te geven en te nemen in de verdere transitie naar een superdiverse samenleving, lijken ze steeds vaker de opiniepeilingen of de zure comments op sociale media achterna te lopen. Politici en partijen die dat doen, koesteren de illusie dat ze zo aansluiting kunnen vinden bij de zogenaamde rechtse grondstroom in de samenleving. Dat legitimeert het afbouwen van mensenrechten en sociale rechten voor landgenoten met wortels in migratie, in de hoop zo stemmen bij Vlaams Belang te kunnen weghouden. Net daardoor versterken ze die grondstroom juist. Ze ondergraven de voorwaarden voor een humaan migratiebeleid, dat op mensenrechten is gebaseerd, wanneer ze extreemrechtse discoursen en zelfs zogenaamde oplossingen kopiëren of legitimeren.

WIE DOMINEERT DE TAAL?

Wat me in de huidige verkiezingscampagnes verontrust, is hoe weinig politici en partijen de moeite willen of durven doen om de onvermijdelijke verdere superdiversifiëring helder en open uit te leggen aan de bevolking: waarom superdiversiteit ook morgen verder zal toenemen, en waarom dat op een verbindende manier aanpakken meer kan bijdragen aan het samenleven dan een polariserend opbod dat de illusie wil wekken dat we die diversifiëring kunnen verminderen of zelfs stopzetten.

Extreemrechts domineert steeds meer de taal waarin we over migratie en diversiteit spreken. Hun polariserende framing wordt ook in de media te gemakkelijk overgenomen. Maar zo’n negatief en polariserend anti-migratiediscours vinden we niet meer alleen bij extreemrechtse partijen. Wie voelde zich nu weer niet in België als hij door Molenbeek reed? Angst en populisme regeren het land, of toch het steeds grotere deel van de politieke stemmen. Het stilzwijgen over het dagelijkse en vaak vanzelfsprekende samenleven en samen werken in diversiteit, klinkt soms oorverdovend. Waar blijft een realistisch en humaan discours dat alle inwoners van ons land probeert te verbinden?

NORMALISEREN OF PROBLEMATISEREN?

Wie weigert de bestaande diversiteit van onze bevolking te herkennen als realiteit, betonneert het wij-zij-denken: tussen hen die hier ‘altijd’ al waren, en zij die migreerden, of van wie de ouders of grootouders migreerden. Omvolkingsprofeten zien ‘dé Vlaming’ en ‘dé Vlaamse cultuur’ als wit, homogeen, statisch en onveranderbaar. Ze poneren een kijk op de Vlaamse bevolking die enkel de landgenoten zonder migratie-achtergrond als volwaardig meetelt, én meer nog: één op vier Vlamingen vandaag als een ‘bedreiging’ neerzet. Waar de uitgelekte deportatieplannen van extreemrechts in Duitsland dit voorjaar meer dan één miljoen mensen mobiliseerden om hiertegen op straat te protesteren, lijkt in Vlaanderen vooral gewenning op te treden, en worden strategische spelletjes gespeeld of men nu wel of net niet met Vlaams Belang wil regeren.

De ‘ander’ wordt steeds vaker ontmenselijkt. Als het over asielzoekers gaat, organiseren en tolereren we al drie jaar lang een opvangcrisis: we zijn het ‘normaal’ gaan vinden dat meer dan 3.500 mensen vandaag in Brussel op straat moeten leven omdat hen hun wettelijk recht op opvang wordt ontzegd. Vermeende afschrikeffecten organiseren, wordt belangrijker dan de wetgeving respecteren. De angst voor vermeende aanzuigeffecten maakt asielcentra in steeds minder gemeenten gewenst en houdt de opvangcrisis mee in stand.

De angst voor vermeende aanzuigeffecten maakt asielcentra in steeds minder gemeenten gewenst en houdt de opvangcrisis mee in stand.

Ook de – op zich meer dan noodzakelijke – actualisering en vereenvoudiging van het migratiewetboek moet een signaal van verstrenging geven. Gezinshereniging wordt verdacht gemaakt, en haast alle partijen pleiten voor verstrenging, zelfs door voor wie het gezin ooit de hoeksteen van de samenleving was.

HET KAN EN MOET ANDERS

Vandaar deze oproep, aan politici van alle democratische partijen én aan opiniemakers: wie durft (opnieuw) een taal gebruiken om op een humane en verbindende manier het debat over migratie en diversiteit te voeren? Superdiversiteit als realiteit erkennen, is daarbij een eerste stap: cruciaal om een beleid te voeren voor alle Vlamingen of Belgen, ongeacht hun herkomst.

De omvolkingsretoriek van extreemrechts of de light-versies die willen inspelen op angst en onzekerheid en zo bijdragen tot welvaartsstaatchauvinisme, zijn een gif dat zowel het samenleven bemoeilijkt als de ontwikkeling van Vlaanderen afremt. Het verandert de diversifiëring niet, maar maakt het samenleven wél moeilijker. De schaduwkosten van nieuwkomers die te traag kunnen integreren en van het blijvende wij-zij-denken worden genegeerd.

Een ander en meer humaan discours is nodig als tegengewicht voor het populistische en polariserende discours over migratie.

Een ander en meer humaan discours is daarom nodig als tegengewicht voor het populistische en polariserende discours over migratie. Wie durft de superdiverse realiteit van vandaag onder woorden brengen, de samenlevingsproblemen die er zijn constructief helpen oplossen en, vooral, mensen verbinden in een taal die alle Vlamingen respecteert en vooruithelpt? Dat is anno 2024 misschien wel de uitdaging.

EEN REGEERAKKOORD VOOR ALLE BELGEN, BRUSSELAARS EN VLAMINGEN?

Wanneer later dit jaar de federale, Vlaamse en Brusselse regeerakkoorden (al of niet moeizaam) vorm krijgen, of na oktober de lokale bestuursakkoorden, mogen we er dan van uitgaan dat respect voor mensenrechten voor alle inwoners en landgenoten de bottom line blijft? In een verbindende taal, die alle inwoners in dit superdiversifiërende land herkent en erkent? Met een focus op opwaartse sociale mobiliteit, in het persoonlijk maar ook in het algemeen belang?

Zonder volledig te zijn, zou op federaal vlak een paragraaf wenselijk zijn die de wettelijk gegarandeerde opvang voor asielzoekers nu eindelijk ook écht opnieuw garandeert, met voldoende kwalitatieve opvangplaatsen in plaats van de te vaak onveilige en soms mensonwaardige opvangomstandigheden vandaag? Met een beleid dat al investeert in integratie tijdens de asielprocedure?

Ook een paragraaf die het recht op gezinshereniging wil ondersteunen in plaats van bemoeilijken, zou mooi en vernieuwend zijn (Debruyne, 2024). En integratie van nieuwkomers echt ondersteunen, doe je niet door orwelliaanse newspeak in voorstellen rond een integratiesteun, die het recht op een (equivalent) leefloon de facto voorwaardelijker en beperkter wil maken en A- en B-burgers creëren.

Heel veel bevoegdheden zitten op het niveau van gewesten en gemeenschappen. Een beleid dat meer sociale woningen voorziet, zou dat dan geen beter antwoord zijn op de groeiende wooncrisis dan maatregelen rond sociale verankering of taalkennis in sociale huisvesting die een eigen-volk-eerst logica weerspiegelen? Een onderwijsbeleid dat de nood aan een nieuwe democratiseringsgolf in het onderwijs eindelijk (h)erkent, en inzet op betere doorstroming van pionierstudenten, van wie de ouders nooit hoger onderwijs hebben gevolgd, en vaak jongeren van de tweede en derde generatie zijn?

Geven we steden en gemeenten die een snelle opschaling van de superdiversiteit kennen eindelijk de middelen om die diversifiëring beter te begeleiden?

Betekent pleiten voor wederzijds respect in een superdiverse samenleving niet per definitie ook actief de strijd tegen racisme en discriminatie voeren? Geven we steden en gemeenten die een snelle opschaling van de superdiversiteit kennen, zoals heel wat oudere industriestadjes als Boom, Temse, Ninove, Vilvoorde, Aalst en delen van de Denderstreek, eindelijk de middelen om die diversifiëring beter te begeleiden (zonder de middelen van grotere superdiverse steden te verminderen)? En durven we even expliciet als de Nederlandse sociologen Maurice Crul en Frans Lelie (2023) zeggen dat ook van de autochtone burgers in de ontvangende samenleving meer inspanningen mogen worden gevraagd, om van integratie en de dagelijkse praktijken van het samenleven een succes te maken? En dat opnieuw investeren in samenlevingsopbouw noodzakelijk en lonend is?

Het zijn maar enkele suggesties uit een veel rijker aanbod aan wat onderzoek ons leert. Wie met het superdiverse Vlaanderen van vandaag vooruit wil, zal daar werk van moeten maken. Laat ons kiezen voor normaliseren in plaats van verder problematiseren. Want een grondstroom verander je niet door je mee te laten drijven.

BRONNEN

• Crul, M. & Lelie, F. (2023). De nieuwe minderheid. Over mensen zonder migratie-achtergrond in de superdiverse stad. Amsterdam, VU University Press.
• Debruyne, P. (2024). Gezinshereniging onder druk. Transnationaal sociaal werk. Berchem, Epo.
• De Haas, H. (2023). Hoe migratie echt werkt. Het ware verhaal over migratie aan de hand van 22 mythen. Spectrum.
• Geldof, D. (2019). Superdiversiteit. Hoe migratie onze samenleving verandert. Leuven, Acco.
• Geldof, D., Vanhaeren, R., Van Damme, W., Vandekerckhove, B. & De Decker, P. (2023). Superdivers Vlaanderen. Geografie van een nieuwe realiteit. Brussel, ASP.
• Vandekerckhove, B., Geldof, D., De Decker, P., Vanhaeren, R., Van Damme, W., Van Hulle, M., Schillebeeckx, E. & Balcaen, R., (2022). Atlas Superdiversiteit Vlaanderen - Toekomstverkenningen: Ruimtelijke verkenning van een superdiverse samenleving. Brussel, Departement Omgeving.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 6 (juni), pagina 29 tot 33

• superdiversiteit
• Vlaanderen
• migratie
• verkiezingen