Vooruit wint voor het eerst in 20 jaar, maar minder dan gehoopt. Groen handhaaft zich boven de kiesdrempel, in tegenstelling tot populaire commentaar. Vlaams Belang wint, maar veel minder dan gepeild. PS krijgt een oplawaai met een veel groter rechts blok tegenover zich met MR en Les Engagés, en kiest voor de oppositie. Ecolo verliest fors. Grote extreemrechtse winst blijft uit in Europa en S&D houdt stand.

Iedereen haalt opgelucht adem dat een meerderheid tussen N-VA en Vlaams Belang in het Vlaams Parlement niet mogelijk is. Voor de rest is het een verkiezing met veel gemengde signalen en opties, vooral voor links. Met de onderhandelingen begint nu het echte werk. Wat zijn de belangrijkste observaties? En wat zijn de beste opties voor links?

1. GEEN PARLEMENT VAN DE EXTREMEN

Met je hart op links, kan je niet anders dan ietwat plezier hebben aan de ‘schamele’ 22,7% die Vlaams Belang haalt in vergelijking met de veel hogere peilingsresultaten. Het is erg dat we zo gewend worden aan hoge scores voor Vlaams Belang, maar het betekent vooral dat de partij minder haalt dan haar beste score in 2004 (24,2%). Dat is voor mij een geruststelling. Het betekent dat we ons ver van het pad bevinden van Nederland en Italië, en daar mogen we echt wel heel blij mee zijn.

We bevinden ons ver van het pad van Nederland en Italië, en daar mogen we echt wel heel blij mee zijn.

Sommige politicologen zouden zeggen dat het mede aan het mooie weer op verkiezingsdag lag. Ik zou eerder zeggen dat in de laatste dagen van de campagne bij de geïnformeerde kiezer (en bij de N-VA-politici die eindelijk samenwerking duidelijk uitsloten, niet de fout van VVD in Nederland makend) weer wat redelijkheid naar boven kwam. Mede dankzij sterke vragen van leerlingen in Eerste keus, de empathische betogen van Petra De Sutter over LGBTQI+-rechten en het doorprikken van ‘zandkastelen’ door Bart De Wever in Het Conclaaf. Geopinieerde viroloog, Marc Van Ranst, schreef dat hij eerst dacht het gesprek met extreemrechts zoveel mogelijk te moeten mijden, maar dat hij na deze campagneweken gemakkelijk van het tegendeel overtuigd was.

Ondanks sterke winst in sommige Vlaamse provincies, en een beangstigende ULB-exitpoll die verkeerd gecodeerd bleek, groeit ook PVDA-PTB niet enorm.

Dat zorgt ervoor dat het blok van Vlaams Belang en PVDA in commissies geen blokkerende minderheid kan vormen en zelfs de deur voor staatshervorming door de andere partijen openblijft. Of dat laatste gelukkig is, durf ik te betwijfelen.

2. VOORUIT MOET VLAAMS GEWAARSCHUWD ZIJN

De regering-Jambon verliest in het Vlaams parlement. Zowel N-VA, Open vld als CD&V verliezen zetels. Open Vld maakt duidelijk dat het voor oppositie gaat met ontslagnemende en gekwetste premier, partijvoorzitter en hele partijbureau. Dat lijkt de enige juiste keuze na zoveel jaren macht en consequent verlies. De oude garde als Herman De Croo en Karel De Gucht wordt door verkiezingen eindelijk naar buiten gestuurd; de partij had zelf veel eerder voor die vernieuwing kunnen kiezen.

De volgende Vlaamse coalitie van N-VA, Vooruit en CD&V wordt hierdoor ook al zonder veel meer duidelijk. Het is een krappe meerderheid, maar het lijkt de enige evidente optie. De samenwerking van de twee eerste partijen - N-VA en Vooruit - werd al even geanticipeerd. De vraag kan worden gesteld hoeveel groene kiezers in hart hun stem tijdelijk in verstand aan Vooruit hebben geleend, om op het Vlaamse regeringsprogramma te kunnen wegen?

Deze meerderheid wordt, naast Bourgondisch, al grappend de ‘raketijscoalitie’ genoemd. De vraag is of dat raketijsje voor links van een huismerk of een kwaliteitsmerk gaat zijn. Vooruit zou als enige symbolische winnaar in die coalitie veel kunnen opeisen, maar feit blijft dat N-VA een stuk groter is dan Vooruit (ondanks Melissa Depraetere die met weinig inlooptijd als heel sterke debater te boek kwam staan en samen met showman Conner Rousseau een complementair duo vormde). Welke derde viool denkt CD&V te willen spelen en met welk sociaal beleid? Gaat Sammy Mahdi zich, zoals al eerder, als een verstorende Georges-Louis Bouchez gedragen?

Vooruit mag niet in de val trappen van CD&V en Open Vld, die zich beide herhaaldelijk kannibaliseerden door het N-VA-programma uit te voeren.

Vooruit moet daarom gewaarschuwd zijn: trap niet in de val van CD&V en Open Vld die zich beide herhaaldelijk kannibaliseerden door het N-VA-programma uit te voeren. Dit is de fout die de Nederlandse PvdA maakte toen die met VVD in Rutte II stapte en die ook de Antwerpse Vooruit maakte in de huidige Antwerpse coalitie waarbij ze te veel sociale standpunten opgaf. Het vergemakkelijkt niet dat de belangrijkste Vlaamse bevoegdheden ook kernthema’s van Vooruit zijn – onderwijs, wonen, zorg. Vooruit heeft de juiste knowhow om keihard te onderhandelen, zoals het ook afgelopen federale regering deed. Daar moet Vooruit dan ook alles op inzetten, en Vlaams is dat uiteraard zonder PS als grootste familiegenoot. Het is aan iedereen op links, binnen en buiten de partij, om Vooruit aan hun waarden te houden.

3. QUO VADIS, GROEN?

Bij de vorige verkiezingen was het al raar, maar nu was het helemaal ongepast: Groen die een overwinningsspeech leek te geven. Toen in het afsluitend debat van de verkiezingsdag Pieterjan De Smedt aan Jeremie Vaneeckhout vroeg of hij de uitslagen wel gelezen had, was het gelach in de zaal pijnlijk. Het hielp niet dat hij vervolgens in overdrive ging en de standpunten van Groen begon te bejubelen. Nederigheid, zoals bij de liberalen, was meer gepast geweest.

Groen verloor zich in subthema’s die niet haar bestaansreden waren, in plaats van ‘klimaat’ van de daken te schreeuwen zoals de vorige campagne.

Toch sprong één uitspraak van Vaneeckhout er voor mij uit, als reactie op het wel halen van de kiesdrempel. Mensen kozen, volgens hem, voor een ‘sterke grondstroom’ die er moet zijn. Ik wens het Groen en iedereen die klimaatverandering wil inperken met heel mijn hart toe. Er is absoluut nood aan een klimaatpartij. Maar juist dat leek deze campagne veel te veel op de achtergrond verdwenen. Groen verloor zich in subthema’s die niet haar bestaansreden waren, in plaats van ‘klimaat’ van de daken te schreeuwen zoals de vorige campagne. Het logo dat bijna niet meer groen gekleurd is, lijkt daar de visualisatie van. Een andere grote strategische fout, wat uiteindelijk een point of no-return werd, was de overmatige fixatie op kerncentrales, maar dat hoeft niemand Groen zelf meer te vertellen. En of Groen het duel met het zogezegd verrechtsende Vooruit moest opzoeken, is eveneens de vraag. Was er juist niet genoeg electorale ademruimte voor een links meer conservatieve (Vooruit) en links meer progressieve vleugel (Groen) in het partijlandschap?

De wonden die aan het begin van de regeerperiode werden geslagen, lijken me ook nog steeds van groot belang in hoe Groens regeerperiode is gelopen: de niet-casting van toptalent Kristof Calvo en vervolgens zijn vertrek, alsook het nipte verlies (slechts 60 stemmen!) van uitdager Björn Rzoska tegen Meyrem Almaci (elke voorzitter had dit normaal als teken van vertrek moeten zien), met Almaci die vervolgens alsnog zelf vertrok en Rzoska die geen interesse meer had. Uit moedeloosheid vertrokken meerdere capabele parlementsleden vervolgens of gaven ze aan dit na de verkiezingen te doen. Ergens kan je dit zien als het zinkend schip verlaten, juist wanneer Groen hen zo hard nodig had. Het is jammer hoe het allemaal gelopen is.

Interessant om op te merken: Frank Vandenbroucke leek in het eerste Terzake KIES24-debat in zijn laatste seconden spreektijd even te solliciteren voor klimaatopa als minister van Volksgezondheid en Klimaat. Zou dat het klimaatbeleid dan toch in een stroomversnelling kunnen brengen?

4. SUCCES VAN LES ENGAGÉS SCHUDT WALLONIË EN FEDERAAL DOOR ELKAAR

Het riedeltje van een rechts Vlaanderen en links Wallonië lijkt afgeschreven, met de centrumrechtse winst in heel Franstalig België. Het heruitvinden van Les Engagés kan als één van de grootste successen van politiek ondernemerschap van dit politiek decennium worden gezien. Maxime Prévot verbaast vriend en vijand, een beetje zoals de Franstalige Conner initieel.

Drie belangrijke conclusies: (1) PS kiest voor de oppositie, wat de deur opent voor een meer ideologisch congruente coalitie onder leiding van MR. Dit zou nog maar de derde keer in de geschiedenis zonder PS in de Waalse regering zijn; 2) In een federale coalitie komt het gewicht veel meer centrumrechts te liggen; 3) De vooruitzichten op een staatshervorming voor N-VA, met MR en Les Engagés die de deur hiervoor al openzetten tijdens de verkiezingen (en PS in principe al in het verleden), worden groter.

Heeft het land gevraagd om een staatshervorming? Als je intellectueel eerlijk bent, moet je gewoon ‘nee’ zeggen.

Heeft het land gevraagd om een staatshervorming? Als je intellectueel eerlijk bent, moet je gewoon ‘nee’ zeggen. Op z’n minst zou je het dan in je campagne en debatten over staatshervorming gehad moeten hebben. Het land opnieuw maanden gijzelen met een staatshervorming lijkt daarom democratisch helemaal niet gemandateerd (en zeker niet als je Vlaams Belang weer als raket bovenaan de peilingen wil krijgen). Waarom men niet kan besturen met een sociaaleconomisch regeerakkoord en tegelijkertijd het parlement weer zou kunnen opwaarderen met parlementsleden die effectief voor de partij spreken en eventuele hervormingen uitwerken, is mij een raadsel. Want ja, uiteindelijk moet er nog aan de staatsstructuur geschroefd worden. Maar dat is niet door de rest van het land opnieuw stil te zetten voor maanden en jaren.

De coalitievorming wordt sterk bemoeilijkt door het nieuwe, sterke centrumrechtse blok in Franstalig België. Wanneer Vooruit eerder nog het smeedijzer tussen PS en N-VA zou kunnen spelen, heeft N-VA nu een nipte minderheid met de centrumrechtse partijen. Vooruit die deelneemt aan een centrumrechtse coalitie zonder PS, lijkt politieke zelfmoord. Tegelijk zijn parallelle coalities tussen de regeringen gewenst.

Ook het premierschap lijkt een moeilijke puzzel: 1) Niemand staat opnieuw te wachten op een premier van een kleinere partij, 2) Over mensen als Georges-Louis Bouchez (en wat gunt die zijn eigen partijgenoten, zoals Sophie Wilmès?) en Paul Magnette lopen interpersoonlijke veto’s, 3) In principe is het, volgens het informeren rouleren, aan een Franstalige als premier. Persoonlijk geloof ik ook niet dat Bart De Wever zijn zogezegde ambitie als premier ook echt wil waar maken. Dat wordt gewoon bewezen door hoe hij vorige keer kandidaat Vlaams minister-president was en het niet werd, maar alsnog zijn partij de post liet invullen. Alexander De Croo was een populair premier en is een waardig verliezer, maar who’s next?

5. WORDT 13 OKTOBER GEGIJZELD?

De kans bestaat dat er op geen van de niveaus een regering gaat zijn voor 13 oktober. Als het niet door de moeilijkheid van het onderhandelen is, dan wel door de profilering van de partijen. Dat kan de winst van Vlaams Belang ten goede komen. Ondanks zijn resultaat nu, moeten we niet uit het oog verliezen dat op 13 oktober het cordon sanitaire nog steeds onder druk staat. De voorkeurstemmen van Guy D'haeseleer zijn duizelingwekkend.

Verwacht je in de periode voor 13 oktober aan onderhandelingen die afkaatsen, politici die plots straffe uitspraken over de regeringsvorming doen, en er zal vast wel weer een programma ritueel verbrand moeten worden.

• column
• verkiezingen
• links