Voordat we ingaan op hoe het komt dat Vlaamse middenveldorganisaties bedreigd worden in hun politieke rol, kijken we best eerst naar hoe ze die rol doorgaans invullen. Uit onderzoek blijkt dat Vlaamse middenveldorganisaties de voorkeur geven aan het opzetten van een consensusgerichte dialoog met relevante ambtenaren en vertegenwoordigers van politieke partijen. De doelstelling van middenveldactoren is om politiserend te werken door zich rechtstreeks te richten tot beleidsmakers binnen de overheid en betere regelgeving in het beleid te onderhandelen.¹

De manier waarop middenveldorganisaties politiserend werken is grotendeels te verklaren door de maatschappelijke context van het neocorporatisme in België. Staten met neocorporatistische traditie worden gekenmerkt door geïnstitutionaliseerde uitwisseling tussen overheden en middenveldorganisaties. In deze context hebben middenveldorganisaties niet enkel een dienstverlenende rol, maar zijn ze ook, via een groot aantal piekverenigingen, actief betrokken bij het beleidsontwerp.

Bij het opnemen van die politieke rol wegen vertegenwoordigers van middenveldorganisaties, ervaringsdeskundigen, beleidsmakers, enzovoort de verschillende argumenten af voor een bepaalde beleidskeuze. In deze onderhandelingen neigt men onder neocorporatistische regimes typisch naar het behouden van een sociale consensus.²

Vanuit theoretisch inzicht waarschuwt politicologe Chantal Mouffe al langer dat we geen te idealistisch beeld mogen opzetten van dit soort ‘bereikte consensus’. Dat zorgt immers voor weinig aandacht over de realiteit waarin men politiserend werkt, aangezien die steeds doorkruist wordt door hiërarchische machtsrelaties. Beleidsmakers zullen vanuit hun positie de mogelijkheid hebben om beleidsbeslissingen naar zich toe te trekken en adviezen van actoren buiten de uitvoerende macht naast zich neer te leggen.

De context waarin politiserend gehandeld wordt, is bepalend voor hoe reëel dit gevaar is in de praktijk. En daar wringt momenteel het schoentje. Steeds vaker zien we pogingen van overheden om het middenveld aan banden te leggen, waardoor het duidelijk wordt dat ze hun hiërarchische positie gebruiken om eenzijdig de beleidsagenda te bepalen. Dat wordt nog eens versterkt in het discours van extreemrechts, voor wie een sterk uitgebouwd middenveld altijd een doorn in het oog zal zijn.

HET PRIMAAT VAN DE POLITIEK

“De zon schijnt, de pasta is perfect al dente en het is angstaanjagend eenvoudig om te negeren dat de democratie langzaam maar zeker ontmanteld wordt.” Op die manier beschreef Ilja Leonard Pfeijffer onlangs hoe extreemrechts in Italië stilletjes maar zeker het sociaal weefsel van de samenleving afbreekt. De inperkingen op het middenveld zijn daar een sterke indicator van. De bruggen die middenveldorganisaties bouwen tussen burger en overheid, worden in autoritaire regimes afgebroken, aangezien ze er geen baat bij hebben dat mensen zich collectief organiseren.

De bruggen die middenveldorganisaties bouwen tussen burger en overheid, worden in autoritaire regimes afgebroken.

In Vlaanderen wordt eveneens gesproken over ‘de krimpende ruimte’ voor het middenveld. Met het benoemen van die krimpende ruimte moeten we voorzichtig zijn. Het begrip impliceert immers niet dat het middenveld in Vlaanderen gekrompen is. Eerder integendeel. Bij de opkomst van democratiseringsbewegingen in de laatste decennia, inspireerden nieuwe sociale bewegingen andere types van organisatie en engagement, die zich niet meer lieten opsluiten in de procedures en routines van het neocorporatisme. Sociaal werkers en activisten mobiliseren zich steeds meer rond verscheiden thema’s en belangen, wat het middenveld veel minder voorspelbaar en pluriform heeft gemaakt dan in het top-downmodel van het neocorporatisme.³

Deze veranderingen werden veroorzaakt door de roep om een inclusievere deelname aan het politieke besluitvormingsproces en hebben nieuwe opportuniteiten voor het middenveld gecreëerd om het beleid te beïnvloeden. De groei van het middenveld ging echter gepaard met betwistingen over hun democratische legitimatie door actoren binnen de overheid. Deze zijn zich steviger gaan opstellen en het ‘primaat van de politiek’ naar voor beginnen schuiven.

Het ‘primaat van de politiek’ behelst het recht om als politiek bestuur besluiten te nemen en anderen vooral te doen luisteren. Onder een sterk primaat van de politiek dreigt het democratische gehalte van de samenleving gereduceerd te worden tot het behalen van een electorale meerderheid door politieke partijen, die wordt voorgesteld als ‘de wil van het volk’. Het is daarbij typerend dat (extreem)rechtse partijen zichzelf opwerken als de spreekbuis van het volk, terwijl ze vooral de eigen belangen dienen.

DE UITVOERENDE MACHT TREEDT IN HET OFFENSIEF

De groei aan politieke kansen voor het middenveld de afgelopen decennia gingen gepaard met offensieve reacties vanuit de uitvoerende macht aan de rechterkant van het politiek spectrum. Dat merken we vooral aan de afschaffing of inperking van het aantal adviesorganen waar het brede middenveld eerder bij werd betrokken.

Zo werden in 2021 de bevoegdheden van de Vlaamse Hoge handhavingsraad voor Ruimte en Milieu overgeheven naar het departement Omgeving van de Vlaamse overheid. De rapporten van de Hogehandhavingsraad wezen vaak met de vinger naar allerlei inconvenient truths over milieukwaliteit, en de grote kloof tussen de zelfverklaarde ambities van het beleid en de reëel ingezette middelen.

Een voorbeeld van de inperkingen van het middenveld is de afschaffing van de Vlaamse Woonraad.

Een ander voorbeeld dat de inperkingen van het middenveld schetst, gaat over de afschaffing van de Vlaamse Woonraad. Die formuleerde adviezen voor het Vlaamse woonbeleid vanuit een dialoog met het maatschappelijk middenveld, onafhankelijke deskundigen en vertegenwoordigers van lokale besturen. Ter vervanging van de Woonraad heeft de Vlaamse overheid een stakeholdersoverleg – zonder adviesverplichting – opgezet. Bovendien mag de overheid dit overleg enkel nog uit eigen initiatief oproepen.

Daarnaast zien we ook hoe ideologie en machtslogica primeren als het gaat over middenveldorganisaties die werken rond migratie en integratie. Dat uit zich sterk in de beheersing, controle en disciplinering van het etnisch-culturele middenveld.⁴ Daar bovenop beschuldigen sommige (extreem)rechtse politici “woke organisaties, multiculturele en linkse clubjes" van onterechte subsidies.⁵ Middenveldorganisaties die op een hoopvolle manier omgaan met deze thema’s en daarbij het kortetermijndenken van het beleid contrasteren, worden bedreigd met het snoeien in bevoegdheden of subsidies.

TEGENOFFENSIEF ONDER HET ZWAARD VAN CHANTAL MOUFFE

In de huidige tendens waarbij men zorgvuldig geregisseerde participatie van het middenveld toelaat, moeten enkele alarmbellen beginnen afgaan. De veranderingen zijn subtiel, maar daarom niet minder echt. Het primaat van de politiek en de invloed van (extreem)rechts dwingen het middenveld daarom steeds meer om de democratische betwisting levend te houden.

Politicologe Chantal Mouffe pleit met haar concept ‘agonistische pluralisme’ voor het creëren van pluralistische, disharmonische ruimtes waar tegenstrijdige politieke projecten met elkaar de confrontatie aangaan. Ze heeft daarmee een visie op democratie ontwikkeld dat rekening houdt met de nood aan voldoende ruimte voor tegenspraak, zodat het steeds een optie blijft om de bestaande machtsverhoudingen in vraag te stellen.⁶ Vanuit dit denkkader kunnen we enkele handvaten afleiden voor middenveldorganisaties om zichzelf te organiseren.

Het openbreken van machtsverhoudingen is allesbehalve een evidentie. Chantal Mouffe pleit daarom voor de constructie van coalities die bestaan uit geallieerde groepen. Ze benoemt deze als ‘tegen-hegemoniale coalities’. In de praktijk kan dit vorm krijgen doordat een verscheidenheid aan middenveldorganisaties samenkomen en handelen vanuit een gemeenschappelijke agenda. Belangrijk hierbij is dat de ambitie van deze coalities verder reikt dan het aangaan van een samenwerkingsverband. Het gaat over het opbouwen van macht doordat men een groot aantal organisaties mobiliseert. Op die manier kunnen ze de krachten bundelen en de status quo gericht aanklagen.

Het articuleren van een beleidsthema dat emoties opwekt, is cruciaal. Die emoties worden immers gebruikt als brandstof voor politieke actie.

Om deze coalities te kunnen vormen, is er nood aan een gevoel van gemeenschappelijkheid. Chantal Mouffe benadrukt hierbij de mobiliserende kracht van collectieve emoties. Het articuleren van een beleidsthema dat emoties en passies opwekt, is cruciaal. Die emoties worden immers ontwikkeld en gebruikt als brandstof voor politieke actie. Neem nu bijvoorbeeld de verontwaardiging rond de groeiende invloed van extreemrechts. We zouden deze gevoelens niet overdreven moeten temperen of rationaliseren. Die natuurlijke woede of verontwaardiging kan net een organisatorische meerwaarde bieden.

Om als coalitie tenslotte te vermijden dat politieke actie inefficiënt gebruikt wordt, is het volgens Chantal Mouffe noodzakelijk om een tegenstander te identificeren. Tegenstanders kunnen er zijn in vele vormen en op verschillende institutionele niveaus. Het kan bijvoorbeeld gaan over de ideologie van een politieke partij, discriminerende wetten of één politicus met racistische uitspraken.

Middenveldorganisaties binnen een coalitie kunnen deze tegenstander-logica gebruiken om duidelijke positie in te nemen tegenover de politieke macht en aanverwante actoren. Een gebrek aan confrontatie dreigt immers te leiden tot een afgeplatte vorm van verzet, aangezien een verhaal van ‘dialoog en verbinding’ niet altijd de lading dekt wanneer het gaat over structurele uitsluiting op niveau van de samenleving.

ÉÉN FRONT

Het middenveld onderscheidt zich door hun jarenlange expertise uit de praktijk en uit wetenschappelijk onderzoek. Dat maakt hen dan ook een groot doelwit voor partijen die weinig tegenspraak dulden en een autoritair perspectief hanteren. Indien het middenveld er de komende tijd in slaagt hun expertise zoveel mogelijk te bundelen en zich duidelijk te positioneren, zijn de mogelijkheden om zich als één front te verzetten grootschalig. Het is daarbij van belang om zich niet enkel te positioneren tegenover één extreemrechtse partij, maar tegen alle partijen die extreemrechtse ideeën (on)bewust reproduceren en het middenveld als een bedreiging beschouwen.

EINDNOTEN

1. De Corte, J., Arys, L., & Roose, R. (2022). Making the Iceberg Visible Again: Service Delivering Experiences as a Lever for NPOs’ Advocacy Under a Third-Party Government Regime. VOLUNTAS: International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations, 33(3), pp. 561-570. ↑
2. Pauly, R., Verschuere, B., De Rynck, F., & Voets, J. (2021). Changing neo-corporatist institutions? Examining the relationship between government and civil society organizations in Belgium. Public Management Review, 23(8), pp. 1117-1138.↑
3. Oosterlynck, S., Vermeersch, L., Verschuere, B., De Rynck, F., Lamberts, M., & Verhaeghe, B. (Eds.). (2020). Middenveld: tussen aanval en verdediging. Lannoo.↑
4. Schrooten, M. (2020). Met het Minderhedenforum valt de laatste dominosteen. MO*. https://www.mo.be/opinie/met-het-minderhedenforum-valt-de-laatste-dominosteen.↑
5. https://www.vlaamsbelang.org/nieuws/jambon-blijft-links-woke-activisme-financieren.↑
6. Mouffe, C. (2005). On The Political. London: Routledge.↑

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2024 - Verzet van Samenleving & Politiek.

• middenveld
• extreemrechts
• Vlaams Belang
• verzet2024