Mijn eerste bijdrage voor Samenleving & Politiek over mijn onderzoek naar de retoriek over het cordon sanitaire, met als titel Houdt de Chinese muur stand tussen VB en N-VA in 2024?, verscheen in mei 2022. Het is in de lijn der verwachting dat ik deze column na de lokale verkiezingen van 13 oktober moet wijden aan het feit dat het cordon sanitaire lokaal doorbroken werd, al gebeurde dit weliswaar niet door N-VA.

NORMALISERING

In die zin vormt de bestuursdeelname in Ranst van de herdoopte Vlaams Belang-afdeling Ons Ranst, na de absolute meerderheid van Forza Ninove in Ninove, de logische vervolgstap in een decennialang proces van normalisering van radicaal-rechts. De gestage groei van Vlaams Belang heeft een proces van mainstreaming in gang gezet, waarbij politieke tegenstanders steeds vaker richting Vlaams Belang zijn opgeschoven wat betreft hun retoriek en standpunten over migratie en integratie (in de literatuur ‘accommodatie’ genoemd). De uitspraken vorige week van staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Nicole de Moor (CD&V), waarbij ze het idee om uitgeprocedeerde asielzoekers naar Oeganda te sturen niet meteen afwijst, vormen de zoveelste treffende illustratie van dit nieuwe normaal. De situaties in Ninove en Ranst passen dan ook volledig in die gestage evolutie waarbij Vlaams Belang salonfähiger werd, invloed vergaarde en nu ook voor het eerst zal deelnemen aan de macht, weliswaar op beperkte schaal.

De uitspraken van Nicole de Moor vormen de zoveelste treffende illustratie van het nieuwe normaal.

Zoals ik schreef vóór de campagne, was de kans op het doorbroken van het cordon bij de lokale verkiezingen altijd al waarschijnlijker dan regionaal of federaal. De versterkte positie van Bart De Wever na de verkiezingen op 9 juni had evenwel al duidelijk gemaakt dat die breuk er wellicht niet zou komen vanwege een coalitie met N-VA. De N-VA-voorzitter deed met zijn ‘carrément nee’ de deur toe. Hij onderschreef daarmee de facto het cordon sanitaire, dat Vlaams Belang consistent afwijst om principiële redenen. De risico’s voor N-VA van een samenwerking met Vlaams Belang zijn dan ook niet min. De marsorders werden nog eens herhaald naar aanleiding van de lokale verkiezingen op 13 oktober.

NOG MEER COALITIES?

Volgende week maandag loopt de deadline in verschillende gemeenten af voor de eerste twee weken exclusief iniatiefrecht voor de persoon met de meeste naamstemmen van de grootste fractie. Tom Van Grieken liet zelf verstaan nog in “handvol” gemeenten in gesprek te zijn, al is niet meteen duidelijk om welke gemeenten het gaat. In Middelkerke kiest Jean-Marie Dedecker alvast voor N-VA, en niet voor Vlaams Belang. In Denderleeuw liet N-VA weten niet in te gaan op de uitgestoken van Vlaams Belang dat met Kristof Slagmulder initiatiefrecht had: “Onze visies lopen te sterk uiteen.” Het past in de lijn van de herbevestiging van het cordon sanitaire door N-VA, maar ook door CD&V en Open VLD, op nationaal vlak. We moeten het dus vooral zoeken in de richting van lokale partijen, die alvast de eerste horde in het doorbreken van het cordon niet meer moeten nemen. Volgens Van Grieken gaan diverse onderhandelingen verder dan beleefheidsbezoekjes. Maandag weten we meer.

Volgens Van Grieken gaan diverse onderhandelingen verder dan beleefheidsbezoekjes. Maandag weten we meer.

Los van eventuele verdere barsten in het cordon sanitaire, hebben we nu in Vlaanderen twee plekken die de komende jaren nauwgelet in de gaten zullen worden gehouden, namelijk een situatie waar Vlaams Belang lokaal sterk kan doorwegen (Ninove) en een situatie waar de partij als juniorpartner in coalitie gaat (Ranst). De contexten verschillen. Ze zullen met argusogen worden bekeken als lakmoesproef over hoe Vlaams Belang het er vanaf brengt in een bestuurscontext op beperkte, lokale schaal.

'LAAT ZE MAAR EENS PROBEREN'

Ik wil nog even kort reflecteren op wat empirisch, wetenschappelijk onderzoek aantoont met betrekking tot het veelgehoorde argument: 'laat ze het maar eens proberen'.

In de literatuur wordt dit ‘moderatie-inclusie’ genoemd. Dit houdt in dat radicaal-rechtse politici zich minder populistisch zouden opstellen in hun retoriek, hun standpunten ‘milderen’ en hun visie matigen, wat in sommige gevallen werd bevestigd en leidde tot … electorale nederlagen. Nederlands onderzoek toont aan dat over het algemeen deelname aan de regering niet leidde tot moderatie op ideologisch vlak, maar dat radicaal-rechtse partijen wel meer mainstream posities innamen op sommige thema’s, zoals Europese integratie. Soms werd zelfs een verdere radicalisering vastgesteld of indicaties van ideologische flexibiliteit in lijn met de achterban. Overigens dient opgemerkt dat elke beoordeling hiervan natuurlijk ook samenhangt met het feit dat tradtionele partijen zelf reeds een eind naar rechts waren opgeschoven.

Op vlak van anti-establishment attitudes, zien we dat deelname van radicaal-rechts aan de macht niet altijd populistische retoriek reduceert.

Op vlak van anti-establishment attitudes, zien we dat deelname niet altijd populistische retoriek reduceert: zo toonde een studie van de Italiaanse politicoloog, Daniele Albertazzi, in Zwitserse en Italiaanse context aan dat wanneer radicaal-rechtse partijen deelnemen aan de macht, ze gedrag vertonen dat erg gelijkaardig is aan hoe hun gedrag is in de oppositie, wat tot uiting komt in een taakverdeling tussen verantwoordelijke bestuurders en de facto oppositiepartijleiders. In de context van Ninove wordt het wellicht moeilijker om zich te verschuilen achter andere partijen, terwijl dit in Ranst wel mogelijk blijft. Vlaams Belang als nationale partij zal zich nog steeds kunnen distantiëren van gevoerd lokaal beleid en nationaal oppositie voeren. Radicaal-rechts hanteert vaak een ‘one foot in, one foot out strategy’. Daarbij passen ze zich enigszins aan hun nieuwe bestuursrol aan, maar tegelijk behouden ze een populistische stijl die in lijn is met hun gewoonlijke communicatie en retoriek tijdens de (permanente) campagne. Ander onderzoek vond dat die ‘moderatie-inclusie’ slechts beperkt kon worden vastgesteld voor radicaal-rechtse populistische partijen.

Wat het eigelijke beleid betreft is het empirisch bewijs gemengd, en afhankelijk van land tot land, niveau en beleidsdomein. Sommigen wijzen op geen of slechts beperkte impact op migratiebeleid, gezien institutionele beperkingen. Onderzoek van Nederlandse politicologe, Tjsiske Akkerman, nam het immigratie- en integratiebeleid van 27 regeringen met verschillende samenstellingen in negen landen (1996-2010) onder de loep. Ze vond dat populistische, radicaal-rechtse partijen in de regering striktere wetgeving invoeren dan centrumlinkse regeringen. Vergeleken met centrumrechtse regeringen, was er echter amper verschil. Radicaal-rechtse partijen, zoals de Oostenrijkse FPÖ en het Italiaanse Lega Nord, binnen coalities met reguliere partijen kunnen bijdragen aan strengere immigratiewetten.

De invloed van radicaal-rechts is vaak indirect, doordat ze het politieke debat verleggen naar thema's als immigratie, multiculturalisme en veiligheid.

Echter, de invloed op immigratie- en integratiebeleid van radicaal-rechts is vaak indirect, doordat ze het politieke debat verleggen naar thema's als immigratie, multiculturalisme en veiligheid. Naarmate radicaal-rechtse partijen succesvoller worden, passen traditionele partijen hun beleid en retoriek aan om kiezers terug te winnen. Dit kan op middellange termijn leiden tot duurzame beleidsveranderingen. Hoewel onderzoek voornamelijk gericht is op culturele en identiteitskwesties, zien we verschuivingen wat betreft sociaal beleid, waarbij radicaal-rechtse en andere partijen streven naar meer welvaartschauvinisme.

Ondanks groeiend onderzoek blijft het aantal bestudeerde gevallen beperkt. Bovendien moeten er kanttekeningen worden bijgeplaatst dat het hier vaak over nationale contexten gaat en het bewijs uit andere landen stamt. Al bij al toont onderzoek echter aan dat de these van ‘inclusie-moderatie’ niet uniform bevestigd wordt.

• Vlaams Belang
• cordon sanitaire
• column