Om te begrijpen wat er op 13 oktober op het spel staat, moeten we terug naar de kern. Het cordon sanitaire klinkt misschien afstandelijk en beladen, maar het raakt de essentie van onze democratie: bescherming tegen extreemrechts. Het is de buffer die we 35 jaar geleden opwierpen tegen zijn giftige invloed.¹

We denken dat onze democratie solide is, maar ze vergt voortdurende waakzaamheid. De komende gemeenteraadsverkiezingen worden een cruciale morele test. In gemeenten als Ninove, Aalst, Zoersel en Dessel probeert Vlaams Belang een meerderheid te behalen. In 2019 was de partij al de grootste in tal van Vlaamse gemeenten – van Izegem en Aalst tot Maasmechelen en Tongeren. Dus de vraag is: zal het cordon sanitaire standhouden?

Op lokaal niveau gelden andere wetten. Lokale partijen en prominente figuren treden op de voorgrond. Nationale thema's zoals migratie en politieke vernieuwing spelen mee, maar vaak zijn het lokale kwesties – voldoende scholen, leegstand, nette voetpaden, speeltuinen – die de doorslag geven.

Persoonlijke banden wegen wat zwaarder. Je stemt op je buur, de 'dochter van' of een familielid. Bij de verkiezingen van 9 juni was Bart De Wever een grote factor en stemden velen op N-VA omwille van hem. Maar in gemeenten als Kasterlee, Lier of Oud-Turnhout doet hij niet mee, wat de dynamiek van de lokale verkiezingen kan veranderen.

CAMPAGNE

N-VA en Vlaams Belang liggen onder het vergrootglas. Kijk je naar de advertentie-uitgaven van Vlaams Belang de afgelopen drie maanden (10 juni - 8 september), dan valt op dat de partij maar liefst 180.000 euro spendeerde aan Facebook- en Instagram-advertenties, met een focus op Antwerpen, Ninove en Schoten.

Vlaams Belang spendeerde maar liefst 180.000 euro aan Facebook- en Instagram-advertenties, met een focus op Antwerpen, Ninove en Schoten.

Dat partijvoorzitter Tom Van Grieken in Schoten woont, is geen toeval in deze strategie. Het lijkt erop dat Vlaams Belang 'ons belastinggeld' stevig inzet om Van Grieken lokaal te laten groeien. Ninove, onder leiding van Guy D’haeseleer, krijgt ook een flink deel van het budget, terwijl Antwerpen traditioneel een belangrijk strijdtoneel blijft.

Opvallend is dat de partij zich in betaalde advertenties extra richt op 30- tot 40-jarigen. De inhoud gaat echter weinig over beleidskwesties en draait vooral om het vergroten van de zichtbaarheid van lokale figuren, bekend of minder bekend. Alleen in de grotere steden is er iets meer inhoudelijke focus. De partij sluit in hun advertenties mensen uit met interesse in landen als Marokko, Turkije, Afrika, Afghanistan en Tunesië – meestal een verwijzing naar afkomst. Dat deden ze vorige verkiezingen ook al.

Wat ook opvalt: zogenoemde 'strijdstaten' krijgen weinig aandacht. Gemeenten zoals Dessel, Zoersel, Brasschaat, Schilde of het lijstje dat hierboven werd opgenoemd, lijken nauwelijks getarget door de nationale partij. Neem Vlaams Belang in Zoersel: slechts 4,6% van hun advertentiebudget ging naar deze gemeente. Op hun Facebookpagina staan maar drie advertenties, goed voor 253 euro, vooral gericht op lokale figuren. Dit contrasteert sterk met vorige verkiezingen, toen er veel meer gecoördineerde online content was. Maar misschien moet de echte campagnestrijd nog losbarsten?

DE OPKOMSTPLICHT

Het zal veel uitmaken. De campagnemodus en dat mobiliseren zal nodig zijn. Voor het eerst in meer dan een eeuw is stemmen bij de lokale verkiezingen in Vlaanderen niet langer verplicht. Op 13 oktober krijgen kiezers geen oproepingsbrief, maar slechts een uitnodiging om te stemmen. Slechts 44% van de bevolking zegt zeker te gaan stemmen. Experts verwachten dat de opkomst kan dalen naar 70%. Dit percentage is iets hoger dan in landen zonder stemplicht. Bij de laatste verkiezingen in het Verenigd Koninkrijk kwam 59% opdagen, en in de Verenigde Staten was dit 66% in 2020. Vooral jongeren en mensen met een lager inkomen zouden ervoor kunnen kiezen thuis te blijven. Een lage opkomst kan de politieke machtsverhoudingen op lokaal niveau flink opschudden en de uitslag onvoorspelbaarder maken.²

Voor partijen zoals CD&V en N-VA, met hun trouwe achterban, is dat minder problematisch. Maar voor Vlaams Belang ligt dat anders. Hun succes hangt sterk af van hoeveel kiezers ze weten te mobiliseren. Vooral in landelijke gebieden zoals de Kempen en Ninove kan dat het verschil maken.

Is een opkomstplicht echt nodig voor een gezonde democratie? Het antwoord lijkt ja te zijn. Landen met verplichte opkomst laten vaak hogere opkomstcijfers zien, wat de indruk wekt dat hun democratie levendiger is.³ Zonder zo’n verplichting blijven de stembussen vaak halfleeg, zoals te zien is in landen waar stemmen een keuze is.

Recent onderzoek van de KU Leuven suggereert dat vooral Vlaams Belang stemmen zal verliezen bij de afschaffing van de stemplicht.

Maar wat betekent dit voor het cordon sanitaire? Recent onderzoek van de KU Leuven suggereert dat vooral Vlaams Belang stemmen zal verliezen.⁴ Slechts 36% van hun kiezers zegt zeker te gaan stemmen, terwijl 34% helemaal afhaakt. Bijna twintig jaar geleden bleek uit onderzoek in dit blad dat niet alleen Vlaams Belang, maar ook andere partijen kiezers zouden verliezen.⁵ Dit is geen win-winsituatie.

Je stopt extreemrechts niet door democratische rechten in te perken; echte verandering moet structureel en diepgaand zijn. De opkomstplicht is daarbij cruciaal: ze zorgt voor een breder en representatiever kiespubliek en geeft een stem aan degenen die anders genegeerd worden. Het gaat niet om het aantal stemmen, maar om de kwaliteit van een democratie die iedereen vertegenwoordigt. Het recht om te stemmen is hard bevochten; het zomaar opgeven is een vergissing.

HET INITIATIEFRECHT

Een andere verandering in de lokale kieswet is het zogenoemde initiatiefrecht. Op het eerste gezicht logisch: de grootste partij krijgt na de verkiezingen twee weken om een meerderheid te vormen. Klinkt democratisch, toch? Maar schijn bedriegt. Dit is meer dan een spelregelwijziging; het verandert de lokale politieke dynamiek in een strategischer machtsspel.

Vlaams Belang heeft bij vorige verkiezingen goed gescoord in veel gemeenten, maar een absolute meerderheid is een ander verhaal. Het cordon sanitaire komt echt onder druk te staan wanneer andere partijen besluiten met hen coalities te vormen.

Het doorbreken van het cordon kan ook stilletjes gebeuren, bijna onopgemerkt. In sommige gemeenten duiken lokale lijsten op, zoals 'Team Burgemeester', die los lijken te staan van de nationale politiek. Het is belangrijk te letten op welke van deze lijsten bereid zijn samen te werken met Vlaams Belang.

In Grimbergen richtte Bart Laeremans 'Lijst Vernieuwing' op, maar zijn standpunten zijn nauwelijks veranderd.

Soms verkondigen ze dezelfde ideeën als Vlaams Belang, maar zonder het bekende label. Neem Bart Laeremans in Grimbergen: hij richtte 'Lijst Vernieuwing' op, maar zijn standpunten zijn nauwelijks veranderd. Je kunt Vlaams Belang verlaten, maar het laat je niet zomaar los – zeker in het geval van Laeremans. Dit soort verborgen radicalisme is misschien nog gevaarlijker: oude wijn in nieuwe zakken.

We moeten waakzaam blijven voor deze subtiele verschuivingen. Want als extreemrechts onder een andere vlag vaart, wordt het nog moeilijker om het te herkennen en ertegen op te treden. De lokale verkiezingen van 13 oktober zijn meer dan een stembusgang; ze zijn een toetssteen voor onze democratische weerbaarheid.

DE COALITIES

Dus, alle ogen zijn gericht op mogelijke coalities. Bart De Wever benadrukte tijdens de vorige campagne dat zijn partij op lokaal niveau niet met Vlaams Belang zou samenwerken. Maar houdt die belofte stand? Het Nieuwsblad meldde na de verkiezingen dat N-VA en Vlaams Belang samen in maar liefst 151 van de 300 Vlaamse gemeenten meer dan 50% van de stemmen zouden kunnen halen.⁶ Het is bovendien uitkijken wat er bij N-VA-Roeselare zal gebeuren, aangezien men daar eind september open stond voor coalitie, om nadien te zeggen een V-coalitie toch niet aan de orde is.

Stel je voor: Vlaams Belang wordt de grootste partij in een gemeente. Dankzij het initiatiefrecht krijgen ze twee weken om een coalitie te vormen. Wat dan? Lokale N-VA-afdelingen zouden kunnen overwegen samen te werken, zelfs als dat indruist tegen de nationale partijlijn. Maar wat gebeurt er vervolgens? Krijgen deze afdelingen een reprimande, of offert N-VA haar principes op om politieke invloed te behouden?

Als we de kaart erbij pakken, zien we waar Vlaams Belang en N-VA samen een meerderheid kunnen behalen. De aandacht gaat vooral uit naar landelijke gebieden waar Vlaams Belang bovengemiddeld scoorde: Zuid-West-Vlaanderen, de Denderstreek, Ninove, de Kempen, het Waasland en het Meetjesland. Daarnaast is er een duidelijke opmars in steden als Aalst, Roeselare en Sint-Niklaas, waar Vlaams Belang zelfs groter was dan N-VA. Dit wijst op een opmerkelijke verschuiving in de politieke verhoudingen.

De nieuwe kieswet beweert voorakkoorden te ontmoedigen, maar creëert juist een cultuur waarin macht de overhand krijgt. Dit zet het cordon sanitaire onder grote druk. Alle ogen zijn gericht op Forza Ninove, onder leiding van Guy D’haeseleer. In 2018 behaalde de partij bijna 40%. Als ze op 13 oktober een absolute meerderheid behalen, staan we voor een democratische uitdaging van formaat. Het is bemoedigend dat er recent veel aandacht naar deze regio is gegaan, mede dankzij inspanningen van mensen zoals Dominique Willaert.⁷

De provincie Antwerpen valt op. Buiten de steden Mechelen, Turnhout en Antwerpen zouden de 'V-partijen' samen een meerderheid kunnen vormen en mogelijk een coalitie smeden.

De provincie Antwerpen valt ook op. Buiten de steden Mechelen, Turnhout en Antwerpen zouden de 'V-partijen' samen een meerderheid kunnen vormen en mogelijk een coalitie smeden. Maar, zoals eerder aangegeven, speelt de figuur van De Wever deze keer geen rol in al die landelijke gemeenten in Antwerpen. Het blijft lastig om regionale resultaten rechtstreeks door te trekken naar het gemeentelijke niveau. Maar het is evenwel een interessante oefening en trucje.

Ondertussen verlopen de Vlaamse, Brusselse en federale formatiegesprekken allesbehalve vlot, om het voorzichtig uit te drukken, wat voor frustratie zorgt bij de burger die dit mogelijk vertaalt in een boze stem. Hoe geliefd een burgemeester is, als het vertrouwen in de politiek verdwijnt, kan zelfs hij of zij kop van jut worden. De kloof tussen de dorpsstraat en de Wetstraat is niet zo groot.

EEN MORELE TEST

Het cordon sanitaire blijft een cruciale morele grens die de kern van onze democratische waarden beschermt. Zonder een ondubbelzinnige afwijzing van haat, racisme en uitsluiting, blijft er weinig over van wat democratie werkelijk betekent. Vlaams Belang speelt slim in op gevoelens van onvrede en frustratie, maar de prijs voor het aanwakkeren van deze sentimenten is hoog: het langzaam afbrokkelen van de fundamenten die onze samenleving bijeenhouden.

Politici die overwegen samen te werken met Vlaams Belang ondermijnen de morele basis van ons democratisch systeem. Door niet verder te kijken dan hun electorale neus lang is, versterken ze het gebrek aan vertrouwen dat veel burgers al voelen. Het cordon sanitaire is juist die schutskring die onze ethische principes beschermt.

Wie dat uit het oog verliest, riskeert meer dan politieke schade. De fundamenten van onze democratie staan op het spel. Het doorbreken van het cordon schept een gevaarlijk precedent: het suggereert dat de spelregels van onze democratie flexibel zijn voor wie genoeg stemmen binnenhaalt. Maar democratie draait om meer dan stemmen alleen; het gaat om richtlijnen, waarden en normen die je moet vasthouden, zelfs onder druk.

Het behoud van het cordon vergt voortdurende waakzaamheid. Alleen door vast te houden aan deze morele, beschermende grens kunnen we een open samenleving vrijwaren, waarin vrijheid, gelijkheid en respect voor iedereen gewaarborgd blijven. De maandag na de verkiezingen, op 14 oktober, zal blijken hoe sterk men aan dat principe zal vasthouden.

EINDNOTEN

1. Sofie Damen. ‘Strategieën tegen extreemrechts: het cordon sanitaire onder de loep’ in: Tijdschrift voor sociologie, 2001, 22 (1), pp. 89-110. ↑
2. Cisse Michiels. ‘Voor het eerst geen opkomstplicht meer bij verkiezingen in Vlaanderen: gaan we massaal thuisblijven?’ op: VRT NWS, 8/9/2024, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/09/05/opkomstplicht-afgeschaft-gemeente-verkiezingen-lokaal/.↑
3. Shane P. Singh, ‘The Consequences of Compulsory Voting’ in: Beyond Turnout: How Compulsory Voting Shapes Citizens and Political Parties. Oxford University Press, 2021.↑
4. Cecil Meeusen, Ellen Roelandts, Koen Abts & Marc Swyngedouw. ‘Structurele en culturele determinanten van het stemgedrag in 2019’ in: Abts, Meeusen, Meuleman & Swyngedouw (ed.): De Breuklijnen Voorbij? Politieke, Culturele en Economische Scheidslijnen in de Publieke Opinie. Leuven: Scribis, 2023, pp. 53-54 https://soc.kuleuven.be/ceso/ispo/files/Boek-de-breuklijnen-voorbij/full-book. ↑
5. Dries Verlet, Tony Valcke, Herwig Reynaert, Carl Devos, Koenraad De Ceuninck. Over de (on-)zin van de opkomstplicht op lokaal vlak. In: Samenleving & Politiek, Jaargang 13, 2006, nr. 2 (februari), pp. 35-44.↑
6. Koen Baumers. ‘In 151 gemeenten haalden N-VA en Vlaams Belang samen wél een meerderheid’ in: Het Nieuwsblad, 12/6/2024, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20240611_96036106.↑
7. Dominique Willaert. Niet alles maar veel begint met luisteren: een verslag uit de Denderstreek. EPO, Berchem, 2023.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 8 (oktober), pagina 51 tot 55

• gemeenteraadsverkiezingen
• Vlaams Belang
• cordon sanitaire