Vanwege de dik beglaasde bril op mijn neus zie ik de auto naast mij vervormd. Wanneer ik de deur aan de chauffeurszijde wil openen, grijp ik eerst een paar keer naast de deurhendel. De sleutel steek ik met veel moeite in het contact en ik start de motor. Diep geconcentreerd probeer ik het slalomparcours met de wagen af te leggen, maar de ene na de andere veiligheidskegel sneuvelt. Ik voel me misselijk en zet na het uitstappen zo snel mogelijk de bril af die onervaren chauffeurs alert moet maken voor de gevaren van dronken rijden.

Zo moet Jurgen L. de wereld gezien hebben de avond dat hij dronken in de auto stapte en vervolgens Janice, Janick en hun dochter Maithé van de weg maaide. De vijftiger had drie tot vier keer meer alcohol in zijn bloed dan toegelaten. In de Pano-documentaire over alcohol in het verkeer doet de zus van Janice haar verhaal. Ook de moeder van Hannelore vertelt over haar doodgereden dochter. Alcohol in het verkeer is goed voor 5.000 gewonden per jaar, dat zijn er 13 per dag.

In Zweden ligt dat cijfer veel lager. Dat komt onder meer doordat er stelselmatig gecontroleerd wordt, en de alcoholgrens er op 0,2 promille ligt, tegenover 0,5 in België. Maar de Zweedse agent in de Pano-documentaire wijst op een andere oorzaak: “Je zou nooit aan je buurman zeggen dat je wel eens dronken achter het stuur gaat zitten,” zegt de agent. “Er gaat veel schaamte mee gepaard.”

Om de zoveel tijd speelt de vraag op of schaamte als emotie nuttig is voor sociale verandering.

Om de zoveel tijd speelt de vraag op of schaamte als emotie nuttig is voor sociale verandering. Denk aan de discussies over vliegschaamte, dat in 2018 kandidaat was voor het woord van het jaar. Schaamte kan een reflectie zijn van ons moreel kompas, en ons dus ontmoedigen om bijvoorbeeld excessief broeikasgassen uit te stoten. Als het sociaal not done is om te vliegen, wordt er misschien uiteindelijk ook minder gevlogen.

Schaamte is een sociale emotie, maar ook een individueel gevoel. Wie zich schaamt, voelt zich verantwoordelijk voor slecht gedrag en kastijdt zichzelf daarvoor. Dat is vaak contraproductief, want de strategie om de klimaatverwoesting op te vangen zal toch vooral via overheden en bedrijven moeten gaan. Bovendien kan schaamte stigma in de hand werken over mensen die bijvoorbeeld niet de middelen hebben om ultra-ecologisch te leven.

De achterliggende vraag is bij dit soort discussies altijd de ingewikkelde vraag naar verantwoordelijkheid: ligt die bij het individu of bij de systemen? En er is de vraag naar effect: welke veranderingen zijn het meest effectief, die van de systemen of die van de individuen?

Het foute moet het oneervolle worden.

De filosoof Kwame Anthony Appiah argumenteert in zijn boek The Honor Code dat sociale verandering er altijd komt door een combinatie van beleid en een omslag in de geesten van mensen. Volgens hem spelen erecodes een fundamentele rol in de totstandkoming van morele revoluties. Met voorbeelden gaande van Chinese voetbindpraktijken, slavernij en duelleren, beargumenteert Appiah dat echte verandering niet tot stand komt totdat de algemene erecode verandert. Voor een morele omwenteling is het niet voldoende dat iedereen weet dat het een of het ander het juiste is om te doen. Het foute moet het oneervolle worden. Appiah zegt niet dat het hebben van zo’n erecode op zich goed is, maar het is wel een onvermijdelijk psychologisch mechanisme, en we kunnen het net zo goed gebruiken ten dienste van vooruitgang.

In Zweden is het beleid streng voor dronken bestuurders en alcoholmisbruik in het algemeen: er is ongeveer nultolerantie op de weg, en er zijn continu controles. Dranken met een alcoholpercentage boven de 3,5% zijn enkel te koop in speciale overheidswinkels, en alcohol aankopen kan pas vanaf 20 jaar.

Over dronken rijden, denkt de Zweed: dat kan je echt niet maken.

Daarnaast speelt in Zweden ook de erecode een belangrijke rol. Dronken een wagen besturen, wordt sociaal bekeken als het plegen van een zwaar misdrijf, zegt de agent in Pano, zelfs als je geen ongeluk veroorzaakt. Over dronken rijden, denkt de Zweed: dat kan je echt niet maken.

In België is er op beide vlakken nog werk aan de winkel. De controles zijn ondermaats. Overtreders worden niet goed begeleid en kunnen veel te snel weer de baan op, dat maakt de hoge mate van recidivisme duidelijk.

Maar net zo belangrijk is de erecode, die in België nog zeer tolerant is tegenover dronken rijden. Met een glas op achter het stuur gaan zitten, is in België niet voldoende abnormaal. Je wordt door sommigen sneller uitgelachen omdat je niet in het voertuig wil stappen van iemand die ‘toch maar 2 pintjes heeft gehad’ dan die persoon zelf. Een Belgische Bob berekent hoeveel die mag drinken en speelt met de grens. Vaak zit er zelfs een element van trots in dat je ‘toch nog prima kan rijden’ na enkele consumpties.

Een Belgische Bob berekent hoeveel die mag drinken en speelt met de grens.

Is het niet tijd dat dronken rijden niet alleen verboden, maar ook schaamtevol wordt? We moeten niet wachten op die doorgaans ‘morelere’ emotie schuld, want dan is het te laat. Schuld komt pas nadat het faliekant is misgelopen. Misschien moet je het zo zien: een beetje schaamte is een kleine prijs om te betalen als het betekent dat we de torenhoge schuld vermijden.

• column
• alcohol
• verkeer