Laat me eerst bondig de Nederlandse politiek van het voorjaar samenvatten. In mei van dit jaar vormden Geert Wilders’ Partij voor de Vrijheid (PVV), Dilan Yeşilgöz’ Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD), Pieter Omtzigt’s Nieuw Sociaal Contract (NSC) en de BoerBurgerBeweging (BBB) een rechts-liberaal regeringsakkoord. Onder de titel ‘Hoop, lef en trots’ beslisten deze partijen extra in te zetten op koopkracht, inkomenszekerheid, betaalbaar wonen en zorg. De nieuwe Nederlandse regering belooft onder meer 100.000 nieuwe woningen per jaar, gratis maaltijden op school en 600 miljoen euro voor betere ouderenzorg. Dat alles moet worden gerealiseerd met de nodige “strengheid”, zeker op vlak van migratie, en met “bevlogen pragmatisme”. Ook nodig om de dromen waar te maken: bezuinigingen.

Wie naar die initiële reeks van bezuinigingen kijkt, ziet meteen wie deze regering wil laten inboeten en wie buiten schot mag blijven. Om haar plannen te financieren wil het kabinet-Schoof, genoemd naar de partijloze minister-president Dick Schoof, fors besparen op ontwikkelingssamenwerking, hoger onderwijs en journalistieke, boeken-, cultuur- en sportsectoren. Hoewel een deel van die besparingen al weer afgevoerd werd (de fameuze “btw-taks” op cultuur werd na luid protest in november van tafel geschoven) blijven de besparingen op onderwijs, de openbare omroep en ontwikkelingssamenwerking voorlopig overeind staan.

Kenniscreatie, kwalitatieve journalistiek, hoger onderwijs en internationale solidariteit zijn voor de nieuwe regering dus velden waarop mag en kan worden gesnoeid. Dit komt er in feite simpelweg op neer dat de klassieke “intelligentsia” het moet ontzien: academici, ngo-medewerkers, journalisten, onderwijzers en kunstenaars die zich bezighouden met complexe mentale arbeid zien hun inkomsten slinken en hun traag verworven kennis en instellingen onder druk. Grootverdieners, industriële vervuilers of multinationals worden daarentegen bijna geheel ontzien – draagvlak voor een miljonairstaks en vermogensbelasting, zoals dat in België tot op zekere hoogte bestaat, is er binnen de rechtse Nederlandse regering niet.

REEKS AAN BESPARINGEN

Voor we nagaan waarom juist die intelligentsia onder druk wordt gezet, is het belangrijk te beseffen over wat voor drastische besparingen het exact gaat. Terwijl de grote besparingsplannen tot september van dit jaar nog enigszins vaag bleven, is het sinds de derde dinsdag van die maand duidelijk hoe de begroting in elkaar zit. Die dag is in Nederland namelijk de traditionele “Prinsjesdag”, waarop de minister van Financiën – nu: Eelco Heinen (VVD) – met een Miljoenennota en Rijksbegroting naar de Tweede Kamer trekt. Heinens slagzin dit jaar: “Voor een stabiel en welvarend Nederland moeten we minder uitgeven en de overheidsfinanciën op orde brengen.”

Op 17 september werd dus niet enkel duidelijk dat er zal worden bespaard, maar ook hoe ontzettend veel. Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp, Reinette Klever (PVV), wil jaarlijks 1 miljard euro bezuinigen op “maatschappelijke organisaties”. Zelf inzetten op lobbywerk rond klimaatverandering, migratie, LGBTQ-rechten of democratie wil de minister niet meer doen. Vanaf volgend jaar moeten organisaties voor ontwikkelingshulp volgens de minister “minstens de helft” van hun werkingsmiddelen ophalen “bij de burger, als die hun werk belangrijk vindt”. Bij toekomstige uitgaven zouden Nederlandse bedrijven bovendien moeten meeprofiteren van ontwikkelingshulp, bijvoorbeeld door technische verbeteringen uit te voeren.

Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van Nederland, Eppo Bruins, wil jaarlijks 1 miljard besparen op het hoger onderwijs.

Daarnaast wil minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van Nederland, Eppo Bruins (NSC), jaarlijks 1 miljard besparen op het hoger onderwijs. Via de Wet “Internationalisering in Balans” stelt hij voor jaarlijks 300 miljoen euro winnen door de instroom van internationale studenten aan banden te leggen. Jaarlijks zouden er dan een geschatte 34.000 studenten minder naar Nederland komen, zodat problemen met overvolle leslokalen, kamertekorten en doorgedreven verengelsing kunnen worden verholpen. Daarnaast wil hij een zogenaamde langstudeerboete invoeren, die jaarlijks 282 miljoen euro zou kunnen opleveren. Wie langer doet over hun studie dan de daarvoor vastgestelde tijd plus één extra jaar, moet vanaf 2025 dan 3.000 euro betalen boven op het reguliere collegegeld.

EXTRA CUTS

Als Bruins zijn zin krijgt, dan verliezen de universiteiten – ook in Nederland dé bolwerken voor kritisch denken en kraamkamer voor intellectuelen – naast de studiegelden van internationale studenten verder ook onderzoeksgelden. Jaarlijks wil de minister 215 miljoen besparen bij het Nederlandse Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek, het equivalent van het Vlaamse NWO. Daar zouden volgens vanaf 2025 ten eerste de startersbeurzen verdwijnen. Een deel van die middelen werd al toegekend aan jonge onderzoekers, waardoor nu tal van junior academici vrezen voor hun baan. Daarnaast wil Bruins ook 30 miljoen NWO-subsidies voor wetenschappelijke infrastructuur en 10 miljoen voor open science besparen. Vanaf 2030 zou de financieringsorganisatie daar bovenop nog eens 26,6 miljoen euro moeten inleveren, vanaf 2031 zelfs 40 miljoen per jaar (en dat is nog naast 9,2 miljoen die al sneller uit lonen en prijsbijstelling moet komen). De enige nieuwe investeringen die de regering in wetenschap wil doen, worden gereserveerd voor de Einstein-Telescoop in Limburg. 8,6 miljoen euro mag naar dit observatorium voor zwaartekrachtgolven. Dit is zo omdat het Einstein-project naast een wetenschappelijke onderneming ook een ambitieus economisch project is, waarmee de regering hoogtechnologische bedrijven wil aantrekken.

In de boeken-, cultuur- en sportsectoren was gepland de btw van 9% naar 21% te laten gaan.

Zoals hierboven kort vermeld, moesten initieel ook de journalisten en de boeken-, cultuur- en sportsectoren langs de kassa passeren. In de boeken-, cultuur- en sportsectoren was gepland de btw van 9% naar 21% te laten gaan. Een boek dat nu 20 euro kost, zou daardoor 22,20 euro kosten; hetzelfde gold voor kranten, theatertickets en sportabonnementen. Uit een eerste economische analyse bleek dat deze btw-verhoging zou kunnen leiden tot anderhalf miljoen minder bezoeken aan festivals en 900.000 minder bezoeken aan podiumkunsten. Daarnaast verwacht 82% van de zelfstandigen zonder personeel (zzp’ers) in de cultuur- en mediasector dat deze btw-maatregel hen zal raken in hun inkomen. Door fel protest tegen deze besparingen onder de noemer #geenhogerebtw werden deze plannen al opgeborgen, maar een besparing van 100 op 900 miljoen voor de Nederlandse Publieke Omroep blijft voorlopig wel overeind. Nu, als Geert Wilders zijn zin had gekregen, was de hele openbare omroep afgeschaft.

FRONTALE AANVAL

Tezamen vormen deze bezuinigingen een stevige aanval op de intelligentsia, te definiëren als de intellectuele elite die door het uitvoeren van mentale arbeid ook vormgeeft aan de politiek, het beleid en de cultuur van een samenleving. Van PVV en BBB was zo’n rechtstreekse aanval op de intellectuele elite wel al te verwachten. Beiden zijn hoe dan ook twee anti-intellectualistische partijen, die met deze besparingen een belangrijke slag in hun cultuurstrijd binnenhalen. Ze vinden klimaat-ngo’s en politiek correcte academici vervelende lastposten en willen culturo’s maar graag “een lesje leren”. Dat een totaalbesparing van een derde op het ontwikkelingsbudget de internationale positie van Nederland sterk kan schaden, maakt deze isolationistische partijen weinig uit.

PVV en BBB vinden klimaat-ngo’s en politiek correcte academici vervelende lastposten en willen culturo’s maar graag “een lesje leren”.

Ook minder inkomsten voor de kunstensector pasten perfect in het PVV-programma, waarin deze partij zelfs voorstelde om volledig te “stoppen met cultuur- en kunstsubsidies”. En door het woord “hoogopgeleiden” als scheldwoord te gebruiken en universiteiten al jaren als “woke-bastions” en wetenschap-corrumperende instituten te definiëren, maakten Wilders en partijgenoten al veel langer duidelijk dat universiteiten macht moesten verliezen. Hun populistisch discours, dat een authentiek “volk” tegenover een corrupte “elite” plaatst, was voor die vrijplaatsen van debat nooit eerlijk of constructief.

Maar dat ook de regeringsleiders van de rechts-liberale VVD met deze forse besparingen meegaan, doet toch iets meer fronsen. VVD bespaarde in een vorige legislatuur weliswaar al fors op wetenschap (vóór er onder D66 weer nieuwe investeringen kwamen), maar dermate drastische bezuinigingen blijven toch verregaand. Bovendien zou je op ideologisch vlak verwachten dat deze partij, die de democratie claimt te “verdedigen” en een “weerbare democratie” wil met “weerbare democraten”, wel beseft dat kritische stemmen en intellectuele ontwikkeling cruciaal zijn voor een democratie.

Maar vreemdst van al is natuurlijk het aandeel van het in 2023 nieuw opgerichte, centristische, partij NSC, waar toch ook heel wat “linksige” Nederlanders op stemden. De voorzitter van deze partij, Pieter Omtzigt, pleitte in zijn pamflet Een nieuw sociaal contract (2023) nog voor extra denktanks in het overheidsbestuur. Dat maakt duidelijk dat deze partij gewoonweg zelf behoort tot de intellectuele centristische elite. De huidige NSC-minister voor Wetenschap, Eppo Bruins, was in een vorige carrière overigens zelf wetenschapper en tussen 2022 en 2024 voorzitter van de Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie (AWTI). Die raad heeft als uitgangspunt dat “wetenschap, technologie en innovatie van groot belang zijn voor Nederland” – niet voor niets vindt Bruins de besparingen nu dan ook “erg vervelend”.

NEOLIBERALE AANVAL

Wat is er dan aan de hand? Waarom gaan deze partijen die kennis, democratie en innovatie belangrijk (zeggen te) vinden toch mee met deze besparingen? Het eenvoudige antwoord is natuurlijk dat deze partijen de andere investeringen – in zorg, wonen, schoolmaaltijden – gewoon belangrijker vinden. Dat blijven ze ook herhalen: “De realiteit is dat wij als kabinet andere keuzes hebben gemaakt.” Ook lijken de partijen de braindrain die de cuts in het hoger onderwijs kunnen veroorzaken gewoonweg niet serieus te nemen, en hadden ze waarschijnlijk niet zien aankomen dat 69% van de Nederlanders zich tegen besparingen op wetenschap zou uitspreken.

Aan de Universiteit Utrecht willen bestuurders 7 miljoen besparen door de opleidingen Duits, Frans, Italiaans, Keltisch, Religiewetenschappen en Islam & Arabisch te schrappen.

Maar in relatie tot het overkoepelende anti-intellectualisme van deze partijen is het even belangrijk op te merken dat de regeringsbesparingen op het hoger onderwijs de Faculteiten Geesteswetenschappen (bij ons de typische Faculteiten Letteren) het allerhardst zullen treffen, omdat daar tal van “niet-rendabele” opleidingen met kleine studentenaantallen “gerationaliseerd” kunnen worden. Aan de Universiteit Utrecht willen bestuurders 7 miljoen besparen door de opleidingen Duits, Frans, Italiaans, Keltisch, Religiewetenschappen en Islam & Arabisch te schrappen. Momenteel vallen daar geen gedwongen ontslagen, maar deze worden op termijn “zeker niet uitgesloten”. Aan de Leidse Faculteit Geesteswetenschappen is, volgens bestuurders, jaarlijks 5,7 miljoen nodig om de besparingen op te vangen. Daar ligt nu een voorstel op tafel om de opleidingen rond Aziatische regio-studies samen te smelten en de internationaal gerenommeerde opleiding Afrikaanse Studies te schrappen. Ook Frans, Duits en Italiaans zouden moeten fuseren tot de bachelor Europese talen en culturen. Interessant is bovendien dat aan beide universiteiten het middenkader buiten schot blijft, en in Leiden grote investeringen in beveiliging en nieuwbouw als een “andere begrotingslijn” worden beschouwd.

De manier waarop de besparingen van 1 miljard vorm krijgen én waarop de Miljoenennota in elkaar zit, maakt dus helder duidelijk dat niet alle kennisdomeinen even hard moeten en zullen worden. De Einstein-Telescoop mag blijven en in het ‘Hoop, lef en trots’-akkoord wordt zelfs 85 keer gerefereerd aan het belang van “innovatie” in de Nederlandse kenniseconomie. In een recente reactie op protesten stelde minister Bruins ook dat “het kabinet nog steeds geld steekt in fundamenteel onderzoek en wetenschap van maatschappelijk belang [mijn nadruk].”

Het is, met andere woorden, het anti-intellectualisme van de neoliberale vleugels van deze partijen dat de besparingen voortstuwt. Kennis die meteen geld oplevert of via denktanks direct oplossingen biedt, lijken het kabinet-Schoof en high-level universiteitsbestuurders wel als waardevol te beschouwen. Maar dat Azië-studies cruciaal zijn om conflicten in het Midden-Oosten te duiden, of dat een gezonde geschiedenisopleiding op lange termijn een investering is in de kritische capaciteit van een democratie… daar is moeilijk een getal op te plakken. Zo’n meerwaarde voor een kennissamenleving verschijnt moeilijk in de staatsboekhouding.

WAT ZAL DE WINTER BRENGEN?

Wat zich in het “gidsland” Nederland voor onze ogen voltrekt, is dus een dubbel anti-intellectualisme: een anti-intellectualisme met ideologische én economische vertakkingen. Deze herfst zien we in Nederland een aanval op de intelligentsia – een woord dat nogal een pejoratieve bijklank heeft, maar ook gewoon descriptief kan dienen – langs voor én langs achter. Hoewel de kranten bol staan van opinies en een petitie tegen de langstudeerboetes al meer dan 131.000 ondertekend werd, is het nu uitkijken of de schade enigszins te beperken valt.

De Nederlandse orde van advocaten bestempelde de bezuinigingen als “in strijd met het rechtsstatelijke uitgangspunt van een betrouwbare en voorspelbare overheid”.

De Nederlandse orde van advocaten (NOvA) bestempelde een deel van de bezuinigingen op het hoger onderwijs eerder dit jaar al als “in strijd met het rechtsstatelijke uitgangspunt van een betrouwbare en voorspelbare overheid”. Vierentwintig bedrijven en vijftien nationale start- en scale-ups schreven op 23 oktober ook een aanklacht tegen deze bezuinigingen. Van Johnson&Johnson Nederland tot Randstad en TomTom (inderdaad, van de gps): allen maken zij zich “grote zorgen over de aangekondigde bezuinigingen van ruim 1 miljard euro op onderwijs, onderzoek en innovatie en de gevolgen voor de toekomst van onze economie en samenleving.” Op 14 en 25 november gingen ook grote betogingen door in Utrecht en Den Haag, met zeker 15.000-20.000 mensen. Het lijkt er daardoor stilaan naar uit te zien dat minstens een deel van de bezuinigingen zal worden afgezwakt, vervormd, of van elders zal moeten komen.

Het hele voorstel voor de besparingen moet namelijk nog langs de Eerste Kamer, de medewetgever en controleur van de regering, waar de regeerpartijen geen meerderheid hebben. De hamvraag is nu hoe belangrijk de andere Nederlandse politici de (liberaal-)democratische functie van de publieke omroep, ontwikkelingssamenwerking en de universiteit nog vinden, of dat het hen toch ook eerder om andere zaken te doen is. Ze werken nu tegen de klok aan tegenvoorstellen, al lijkt het er toch op dat kabinet-Schoof een deel van haar slag binnen haalt. Komt na de herfst de lente? Eerst de winter door.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 10 (december), pagina 54 tot 59

• Nederland
• besparingen
• universiteit