“Waarom ik niet nog eens een boek over de grondwet zou schrijven, vroeg mijn zoon, maar deze keer één dat iedereen kan lezen”. Grondwetspecialiste aan de Universiteit Antwerpen, Patricia Popelier, slaagde met verve. In ‘Een grondwet voor ons allemaal’ (Pelckmans, 2025) vertelt ze een toegankelijk verhaal over democratie en rechtsstaat, zonder ook maar één grondwetsartikel te vermelden. “Er circuleert online een grappig filmpje van de VPRO waaruit blijkt dat mensen geen flauw idee hebben van wat in de grondwet staat en waarom grondrechten belangrijk zijn. Daar wil ik verandering in brengen.”

Maar het boek ontstond ook uit een andere frustratie, moet ze toegeven. “Steeds minder politici trekken zich nog iets aan van de grondwet. Als het niet legaal kan, doen ze het ‘extralegaal’. Overal is het procedé hetzelfde, van Trump tot Wilders en Orbán: men gaat achter, wat ik noem, de ‘weerhaken’ van de democratie aan, zoals de rechters die de grondwet beschermen. Maar een democratie zonder weerhaken is een snelweg naar tirannie. Mijn boodschap is: laat niemand u wijsmaken dat democratie simpel is en dat ze gewoon de wil van de meerderheid is die op dat moment toevallig aan de macht is. En laat u al zeker niet wijsmaken dat democratie zonder weerhaken, zoals rechters, kan.”

Het debat over de grondwet gaat dus ook over de democratie, stelt u. Nochtans staat het woord ‘democratie’ zelf niet in onze grondwet.

“Klopt. In 1831 hoorde de elite dat woord ook niet graag. Het betekende het ongeletterde plebs meenemen en daar had men niet veel zin in. Maar het begrip ‘parlement’ stond vanaf het begin wel al centraal. Later evolueerde men naar een ruimer begrip van democratie. Maar hoe democratischer we werden, hoe meer ruis er op het verhaal van de grondwet kwam.”

Hoe democratischer we werden, hoe meer ruis er op het verhaal van de grondwet kwam.

Hoe bedoelt u?

“In 1831 was het simpel: de grondwet was van en voor de elite. Zolang het parlement van en voor de elite werkte, vertrouwde die elite het parlement. Toen de socialisten voor het eerst werden verkozen, met hun eisen voor de 48-urenweek en de zondagsrust, rees voor het eerst de vraag of ze er nog wel op konden vertrouwen dat het parlement in overeenstemming met de grondwet zou handelen en dat we misschien wel rechters zouden nodig hebben om de wet te toetsen aan de grondwet. Het Hof van Cassatie hield dat lange tijd af. Uiteindelijk duurde het tot in de jaren 1980 voor we dat Grondwettelijk Hof hadden. Al was dat niet om de grondwet te beschermen, maar wel omwille van het federalisme en de bevoegdheidsconflicten die dat met zich meebracht.”

Vandaag staat het Grondwettelijk Hof onder druk van rechtse politieke krachten.

“Ik snap dat politici niet blij zijn als hun beleid wordt tegengehouden door het Grondwettelijk Hof, maar laten we ophouden met grondrechten te bekijken in termen van links en rechts. Grondrechten zijn niet links. Ze draaien rond het respect voor burgers. Daar zitten zaken in die men op rechts graag ziet, zoals de vrije meningsuiting en het eigendomsrecht, en zaken die men op links graag ziet, zoals de meer sociaaleconomische grondrechten. N-VA beschouwt die eerste grondrechten als absoluut, maar wil wel morrelen aan die laatsten. Zo werkt het niet.”

N-VA is vooral kritisch over Artikel 23 van de grondwet, dat stelt dat eenieder het recht heeft om een menswaardig leven te leiden. Het blokkeert democratisch gesteunde hervormingen en verhindert welvaart, zo luidt het.

“Sander Loones (N-VA) bromde al meermaals tegen dat zogenaamd linkse hof dat beleid voert voor arme mensen, en dan meer bepaald tegen de standstillbepaling van Artikel 23. Die bepaling verbiedt het beschermingsniveau aanzienlijk te verminderen zonder dat daartoe redenen van algemeen belang bestaan. Volgens Loones hebben we het geld niet om die standstillbepaling langer te financieren. Helaas citeert hij verkeerd uit het arrest van het Hof. Want wat zegt dat? Niet dat dit niet zou mogen worden aangepast; dit zou kunnen als het goed wordt gerechtvaardigd. Wel viel het Hof over het feit dat men bepaalde groepen in de samenleving wou treffen en dat dit totaal niet onderbouwd was met cijfers. Het Hof stelde: doe uw huiswerk opnieuw. Maar omdat de uitkomst van het arrest niet beviel, schoot Loones op rechters.”

Sander Loones (N-VA) bromde al meermaals tegen dat zogenaamd linkse hof dat beleid voert voor arme mensen.

In het regeerakkoord van De Wever I staat dat nieuwkomers pas na 5 jaar gelijke rechten krijgen. Is dat ook het viseren van een bepaalde groep?

“We zullen moeten zien hoe die wetgeving precies wordt uitgewerkt. Maar het is duidelijk dat deze regering probeert om een aparte sociale zekerheid te vormen en dat is problematisch. Net zoals de aanval op de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen. De regering wil die rechters herbenoembaar maken voor vijf jaar en zich mengen in de procedures. Dit is niet minder dan de rechters insnoeren. Ook het Commissariaat-generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen (CGVS) politiek afhankelijk maken, is een slecht idee. De vraag of een asielzoeker recht heeft op bescherming is een juridische vraag, geen politieke. Het regeerakkoord wil dan nog eens zowel het Commissariaat en de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen samenbrengen in één overkoepelende administratie, die zelf ook partij is. Beslissing en beroep daartegen komen dan onder politieke voogdij. Dat schept een gevaarlijk precedent. En daar stopt het niet. In het Vlaams regeerakkoord ligt de Raad voor Vergunningsbetwistingen in het vizier.”

U was één van de experten die de verkiezingsprogramma’s heeft doorgelicht voor de Orde van Vlaamse Balies.

“We kregen de voorstellen te zien zonder de partij erbij. Uit die doorlichting bleek al dat de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen een fetish was van N-VA. We waarschuwden dat dit in strijd was met de rechtsstaat, maar dat heeft de regering precies niet tegengehouden. Vooral de programma’s van N-VA en Vlaams Belang waren op veel punten in strijd met de rechtsstaat. Maar ook andere partijen hadden soms problematische voorstellen in hun programma’s. Het stakingsrecht absoluut maken, zoals PVDA wil, doet bijvoorbeeld afbreuk aan andere grondrechten. En ook deze partij wil regels aan de kant zetten die haar niet zinnen.”

Kiezers lijken er in het stemhokje niet al te wakker van te liggen. Waarom niet?

“Mensen beseffen maar wat ze hebben, als ze het kwijt zijn. Pas met corona, toen het niet meer evident was om zelfs maar naar buiten te gaan, kon ik aan mijn studenten duidelijk maken hoe belangrijk grondrechten zijn. Ook het feit dat we zo’n particratie zijn geworden, speelt een rol. De politiek is zo partijbelangen gedreven dat mensen al lang hun interesse kwijt zijn.”

De coronaperiode blijft, ook vijf jaar later, de gemoederen beroeren. Hoe kijkt u er op terug?

“Wat tegen de borst stootte, waren niet de maatregelen zelf maar wel de manier waarop die werden genomen. Alles gebeurde achter gesloten deur met een ministerieel besluit. Het parlement stond buitenspel. Tuincentra gingen als eerste weer open, maar niemand wist waarom. Ook bij justitie was er een probleem. Rechters voelden zich mee verantwoordelijkheid om de regering zo veel mogelijk vrij spel te geven en gaven soms op creatieve manier legitimiteit aan politieke besluitvorming. Ik begrijp waarom ze dat deden, maar het was geen goede zaak voor onze grondwet.”

Klimaatbeleid wordt steeds meer via rechters afgedwongen. Hoe kijkt u naar deze evolutie?

“Dat is een moeilijke. Klimaatbeleid gaat over zoveel verschillende beleidsdomeinen dat het aan politici is om daarover te beslissen. Rechters hoeven dat niet in hun plaats te doen. Tegelijk zie je dat politici geen incentives hebben om de klimaatontwrichting aan te pakken. De consequenties zijn moeilijk zichtbaar en ze worden er electoraal niet voor beloond. We weten wat we moeten doen om het klimaatprobleem aan te pakken, zei voormalig minister Bruno Tobback, we weten alleen niet hoe we daarna weer verkozen kunnen worden. Eigenlijk zei hij: laat het aan ons over, maar verwacht niet dat we er iets aan zullen doen. Dus moet er iemand instappen en dat kunnen rechters zijn.”

Politici hebben geen electorale incentives hebben om de klimaatontwrichting aan te pakken. Dus moet er iemand instappen en dat kunnen rechters zijn.

De rechtbank van eerste aanleg van Brussel heeft de Belgische overheden collectief veroordeeld voor hun nalatige klimaatbeleid, en werd daarin gevolgd het Hof van Beroep. De Klimaatzaak ligt nu bij Cassatie. Wat verwacht u?

“Het Hof van Cassatie is altijd wat voorzichtiger. Voor een argument als de scheiding der machten is het erg gevoelig, en het vult dat conservatief in. Maar er is een nieuwe lichting bij Cassatie; wie weet. Het is afwachten.”

N-VA wil ondertussen het parlement de kans geven om over te gaan tot een ‘volksberoep’ tegenover beslissingen van het Grondwettelijk Hof.

“Dat zou echt een reusachtige stap achteruit zijn. Als het Grondwettelijk Hof een arrest velt en dat bevalt je niet, kan je altijd aanpassingen doen aan de wet. Of de grondwet zelf wijzigen, als je daar een tweederdemeerderheid voor hebt. Maar zelfs als je de grondwet zou wijzigen, ben je nog altijd gebonden aan grondrechten door internationale verdragen en kan je veroordeeld worden door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg.”

Zelfs als je de grondwet zou wijzigen, ben je nog altijd gebonden aan grondrechten door internationale verdragen.

Het moet maar eens gedaan zijn met het Duizendjarig Rijk van de Mensenrechten, zegt Mark Elchardus daarover.

“Totaal niet akkoord. Democratie is niet zomaar de wil van de meerderheid die op dat moment toevallig aan de macht is. Ook de rechten van de minderheid moeten worden beschermd. Anders krijg je een tirannie. Ons model van democratie gaat over legitimiteit, verleend door de kiezer. Maar ook over rationaliteit. Er moet iemand zijn die het parlement controleert. In de grondwet staat dat parlementsleden niet alleen hun kiezers vertegenwoordigen, maar de hele natie.”

Ook bij de Brexiteers waren de ‘euro judges’ de gebeten hond.

“Het VK is een speciaal geval. Het heeft in eigen land geen nationale rechters die de wetgeving controleren. Logisch dat Europese rechters zo gevoelig liggen.”

Maar hoe ga je in tegen zo’n krachtig discours dat ‘niet verkozen rechters in Brussel voor ons beslissen’?

“Kijk, in mijn boek leg ik uit op welke manier de rechters in het Europees Hof legitimiteit proberen te vinden. Ze boetseren als het ware met klei. Ze kijken naar de evoluties in de verschillende lidstaten, hoe de besluitvormingsprocedure is geweest, waar er een clash is tussen al die grondrechten, … en nemen op basis daarvan positie in. De Europese rechters kijken altijd met grote omzichtigheid naar hoe de neuzen staan. Net zoals onze rechters dat doen.”

Europese rechters kijken altijd met grote omzichtigheid naar hoe de neuzen staan in de lidstaten. Net zoals onze rechters dat doen.

Zijn er ook onderwerpen waar rechters zich niet in willen mengen?

“Over de hoofddoek spreken ze zich minder uit. Ze zien niet goed van waar de wind komt en willen geen positie innemen. Ons Grondwettelijk Hof stelde onlangs dat het ‘afhangt van hoe het maatschappelijk gevoeld wordt’ en laat het dus over aan politici.”

Uw boek gaat niet alleen over de democratie en de weerhaken die rechters zijn, maar ook over de staatsstructuur. Vanwaar die keuze?

“Onze staatsstructuur is niet iets louter institutioneel, maar heeft te maken met de samenleving. Het is als een huis voor ons. De manier waarop je het inricht, heeft impact op hoe de samenleving eruit ziet. Dat we nauwelijks nog weten wat er zich aan de andere kant van de taalgrens afspeelt, is het gevolg van de duale inrichting van onze staatsstructuur. Federalisme zien we te vaak als een manier om autonomie te geven, terwijl het ook gaat over samenhang. Hoe zorgen we ervoor dat, zolang we één land zijn, de samenhang behouden blijft?”

U stelt de vraag.

“Uit de indicatoren die ik daarover ontwikkeld hebben, blijkt dat we cohesief zijn in de financiering. Ik zou dat zo laten. De bevoegdheden die voor cohesie zorgen, hebben te maken met sociale zekerheid en zitten vooral federaal. Maar je voelt dat eraan getrokken wordt. De kinderbijslag is al overgeheveld. De meer culturele bevoegdheden zitten bij de gemeenschappen. Ik zou dat zo houden. Maar misschien kan er een wijdere space gecreëerd worden waar meer in dialoog kan worden gegaan, zodat we meer voeling houden met elkaar. Bijvoorbeeld door een publieke omroep te maken over de taalgrenzen heen, of die van de gemeenschappen met elkaar te laten samenwerken rond regionale berichtgeving. Of met tweetalige scholen.”

Wat is de ideale staatsstructuur in België?

“Politiek wil ik me daar niet over uitspreken. Maar de staatsstructuur moet gebaseerd zijn op hoe de samenleving is. Het federalisme in België is nodig en logisch. Er zijn verschillen tussen de taalgroepen. Maar we kijken te weinig naar welke samenhang er nog is. En dan is er nog Brussel. Het huidige systeem, met Nederlandse en Franstalige taalgroepen, gaat volkomen voorbij aan de multiculturele realiteit daar. Brussel is de enige Belgische entiteit waar men zich eerder Brusselaar dan Belg voelt, terwijl men zich in Vlaanderen eerder Belg dan Vlaming voelt.”

De huidige duale staatsstructuur gaat volkomen voorbij aan de multiculturele realiteit in Brussel.

Is Brussel ook niet de achilleshiel in het confederalismeverhaal van N-VA?

“Ze hebben er alleszins weinig oog voor. Laten we het conflict tussen Vlamingen en Franstaligen niet gaan inplanten in Brussel. Trouwens, op dit moment zijn het niet de conflicten tussen Franstaligen en Vlamingen die voor spanningen zorgen in de regering-De Wever, maar die tussen links en rechts binnen de Vlaamse groep.”

Bart De Wever bewandelt als premier nu een nieuw pad: hij wil zoveel mogelijk federale bevoegdheden de facto splitsen, in de hoop een nieuwe communautaire realiteit te creëren die niet meer om te keren valt. Hoe ziet u dat?

“Je kan met de deelstaten zeker aparte samenwerkingsakkoorden sluiten rond thema’s zoals werkgelegenheid, waar de gewesten bevoegd zijn maar ook een deel nog federaal zit. Zo kan je het beleid differentiëren op de verschillende noden. Dit zou er wel doorkomen bij het Grondwettelijk Hof. Maar diametraal tegenovergesteld federaal beleid voor Vlamingen en Franstaligen voeren, zal direct worden tegengehouden door het Grondwettelijk Hof. Net zoals maatregelen die een bepaalde groep treffen. De pensioenhervorming treft voornamelijk vrouwen, dat kan op indirecte discriminatie wijzen. De regering-De Wever zal haar pensioenhervorming goed moeten motiveren voor het Grondwettelijk Hof.”

De pensioenhervorming treft voornamelijk vrouwen, dat kan op indirecte discriminatie wijzen.

Nog even naar Trump in de VS, we kunnen niet anders. Hij verstopt zijn aanvallen op rechters zelfs niet meer.

“De collega’s-constitutionalisten in de VS die ik ken, beleven letterlijk hun ergste nachtmerrie. Onvoorstelbaar ook hoe weinig verzet er is bij de Democraten en hoe de Republikeinen plooien om toch maar in de gunst van de macht te staan. Het protest moet nog op gang komen. Als de kiezers van Trump zien dat ze in hun portemonnee geraakt worden, komen ze misschien in beweging. En blijkbaar zitten ook niet alle rechters van het Supreme Court in de zak van Trump. Veel onwettige Trumpdecreten worden gelukkig nog tegengehouden.”

In welke mate verschilt de Amerikaanse grondwet van de Belgische?

“Die van ons is niet eenvoudig om te lezen, maar die van de VS nog veel minder. Er staat ook niet zo heel veel in. De Amerikaanse grondwet zegt alleen wat de federale overheid kan, en dat is weinig, met dan nog een hele reeks chronologische amendementen. Een aantal grondrechten, zoals vrijheid van meningsuiting, wordt heel ernstig genomen. Maar over de staatsstructuur en de sociaaleconomische grondrechten geen woord.”

Acht u de kans realistisch dat Trump de grondwet straks aan de kant schuift en er geen verkiezingen komen?

“Dat kan. De manier waarop autocraten dat meestal doen, is een noodsituatie creëren. Wilders zei ook al dat migratie een noodsituatie was, maar werd nog tegengehouden door juristen. Orbán riep eerst corona uit tot een noodsituatie, waardoor hij allerhande maatregelen kon nemen die daar niets mee te maken hadden, en verlengde nadien de noodsituatie omwille van de inval van Rusland in Oekraïne. Men zal altijd wel iets vinden.”

Een noodsituatie aan de Mexicaanse grens uitroepen?

“Ik weet het niet. Veel zal afhangen wanneer het protest op gang komt en hoe sterk het zal zijn.”

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 4 (april), pagina 20 tot 25

• interview
• Patricia Popelier
• rechtsstaat
• grondwet
• democratie
• staatsstructuur