Het werd intussen een vast onderdeel in mijn slides over rechtvaardigheid in de ecologische transitie: nee, in Vlaanderen en België hebben we geen goed track record in het ontwerpen van milieu- of klimaatbeleid dat rekening houdt met sociale ongelijkheid. Wanneer je ze doorrekent, dragen de beleidsmaatregelen voor huishoudens – van renovatiepremie tot elektrificatieondersteuning – verder bij aan het vergroten van bestaande ongelijkheden. Hierdoor mist een grote groep de trein, blijken wagons niet aangekoppeld, en rijdt de locomotief zichzelf in de wielen. Niet bepaald de geoliede machine die soepel de noodzakelijke wissels neemt om naar een koolstofneutrale economie te sporen.

Maar daarna kon ik wel hoopvoller vervolgen: dit is geen wetmatigheid, het is een gevolg van beleid. Een sociaal en performant klimaatbeleid is mogelijk, en sterker: we moeten er binnenkort mee aan de slag. Dat bewees ik dan met wat slides die het Europees Sociaal Klimaatfonds in de schijnwerpers zetten. Dit onderdeel van het Europese Green Deal maatregelenpakket ‘Fit for 55’ zorgt ervoor dat een toegewezen deel van de middelen uit het aankomende nieuwe emissiehandelsysteem (ETS2), naar sociaal klimaatbeleid moét gaan. Van elke lidstaat wordt een sociaal klimaatplan verwacht, dat kwetsbare huishoudens en micro-ondernemingen ondersteunt in de omslag naar koolstofvrije mobiliteit en energie.

Ik verheugde me al op het debat.

Te vroeg, zo bleek. Europa verwacht de nationale sociale klimaatplannen tegen 30 juni. Maar rond mogelijke nieuwe maatregelen voor een doeltreffend sociaal klimaatbeleid blijft het vooral stil. Het gaat nochtans om een structurele lacune in het huidige beleid én om best wat middelen: voor België naar schatting 2,2 miljard euro voor de periode 2027-2031. In verhouding tot de noden een bescheiden budgettaire aanzet, maar conceptueel game-changing. Een schop tegen het narratief dat klimaatbeleid framet als een luxe – alsof enkel welgestelde mensen in geaircode slaapkamers wakker liggen tijdens een hittegolf.

Neen, dan liever de Europese bijsluiter bij het Sociaal Klimaatfonds: tegen het risico op energie- en mobiliteitsarmoede schrijft die een combinatie voor van structurele investeringen om gezinnen onafhankelijk te maken van fossiele brandstoffen, en financiële compensatie om disproportionele impact op het huishoudbudget weg te werken. Concreter: woningen moeten worden gerenoveerd en voorzien van fossielvrije verwarming – ook in huizen waar mensen wonen die de investering niet zelf kunnen betalen. Vervoer moet collectiever en elektrischer – ook voor wie in het holst van de nacht op zijn shift moet geraken zonder de middelen voor een eigen elektrische wagen. Nefaste sociale impact moet vermeden en gecompenseerd – met name voor wie vastzit in een dure fossiele lock-in zonder haalbare ontsnappingsroutes, zoals huurders van energieverslindende woningen of mensen die noodgedwongen meer afgelegen wonen en veel kilometers moeten maken voor essentiële verplaatsingen.

Maar wat gaan we dan concreet doen? Op minder dan één maand van de deadline blijft het mysterie compleet. We horen geen waardevolle lessen uit de vele pilootprojecten die op lokaal niveau al bakens verzetten, we lezen geen opiniepagina’s met controversiële voorstellen en verontwaardigde reacties. Er is geen communicatie over welke types nieuwe maatregelen werden doorgerekend, en met welke resultaten. Het beleidsproces voltrekt zich in de schaduw. Wie betrokken is blijft onzichtbaar, welke standpunten ingenomen onduidelijk, op basis van welk materiaal onbekend.

Wie betrokken is blijft onzichtbaar, welke standpunten ingenomen onduidelijk, op basis van welk materiaal onbekend.

Dat bracht me tot de vraag: baart die stilte misschien het nodige voortschrijdend inzicht over hoe men wél rechtvaardig en doeltreffend klimaatbeleid kan voeren? Of schrijft zich in die stilte vooral een kroniek van een aangekondigde mega gemiste kans?

Ondanks het vele beschikbare studiemateriaal en het enorme draagvlak voor sociaal klimaatbeleid, belooft dit plan allesbehalve een gemakkelijke oefening. Het vergt breken met diep ingesleten business-as-usual beleid. Uitdagingen stellen zich op beleidstechnisch vlak (de kwetsbare groepen voor ETS2 zijn niet zo gemakkelijk te identificeren op basis van administratief beschikbare gegevens), maar belangrijker nog, in de uitgangspunten. Het vergt visie om doelstellingen, definities en indicatoren van sociale en ecologische kwetsbaarheid te integreren, kennis van werkelijk ervaren barrières om de (on)toegankelijkheid van de huidige maatregelen te begrijpen, politieke discussie om het evenwicht tussen individuele en collectieve verantwoordelijkheid te vinden, en durf om het vooralsnog ongeopende deel van de catalogus van potentiële maatregelen open te slaan.

Het Vlaamse milieu- en sociale middenveld schaarde zich achter heldere, gedeelde prioriteiten en pleit voor impactvolle tijdelijke projecten net daar waar de transitie nu stokt (collectieve wijkrenovaties, sociale leasing en automatische financiële compensatie bij stijgende prijzen). Het standpunt getuigt van een frisse combinatie van ambitie en pragmatisme, en vormt het resultaat van grondig en geïnformeerd debat in de betrokken sectoren – van armoedeorganisaties tot vakbonden, van milieuorganisaties tot sociaaleconomische denktanks.

Want meer dan die 2,2 miljard euro nuttig besteden, kan dit het debat openen over coherentie in ons energie-, woon-, mobiliteits-, ruimtelijk, begrotings-, milieu- en klimaatbeleid. Zo zouden we ervoor kunnen kiezen om méér middelen dan louter deze uit het Sociaal Klimaatfonds in te zetten voor een sociaal rechtvaardige en efficiënte energietransitie. Zoals het overige deel van de opbrengsten van ETS2, of, wie weet, die honderden miljoenen aan potentieel uitgespaarde boetes als we stoppen met volhouden dat Vlaanderen de Europese doelstellingen niet kan halen. Sociaal huisvestingsbeleid kan mee worden ingeschakeld, en de aangekondigde taxshift op energie hierop afgesteld.

Dat is dan toch een voordeel aan stilte: ze leent zich uitstekend tot dromen.

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 6 (juni), pagina 74 tot 75

• klimaat
• België
• Sociaal Klimaatfonds