Migratie heeft Europese partijstelsels grondig herverkaveld. Terwijl extreemrechtse partijen zijn uitgegroeid tot de derde grootste ideologische groepering in Europa, winnen ook universalistische linkse partijen meer en meer terrein. Te midden van deze hertekening staan sociaaldemocratische partijen voor een dilemma: een rechtser of ‘flinkser’ migratiestandpunt om de traditioneel links-autoritaire arbeiders aan boord te houden, of een kosmopolitische koers die appelleert aan de progressieve middenklasse?

Over heel Europa zijn beide experimenten de afgelopen decennia met wisselend succes toegepast om de sociaaldemocratische dijkbreuk te stutten. Partijen zoals SPD in Duitsland en PS in Frankrijk profileerden zich zo meteen als voorstanders van migratie en de rechten van religieuze minderheden. Tegelijk bepleiten de Deense en Zweedse socialisten al van oudsher een flinksere koers. De Deense sociaaldemocratische premier Mette Frederiksen implementeerde een strikt terugkeerbeleid en beschouwt controle over immigratie als een voorwaarde voor het behoud van het genereuze Scandinavische welvaartsmodel.

BELGISCH LABORATORIUM

Om het electorale succes van beide migratiestandpunten te evalueren, vormt België een interessant politicologisch laboratorium. Zowel PS als Vooruit varen als principiële voorstanders van migratie een cultureel universalistische koers, maar PS is er veel beter in geslaagd om de electorale steun van de arbeidersklasse te behouden. Het leidt tot de bijzondere constellatie dat – hoewel PS zich inzake culturele thema’s doorgaans even progressief opstelt – haar kiezers ideologisch net een stuk conservatiever zijn dan die van Vooruit.

Een PS-kiezer is op vlak van migratie net iets conservatiever dan een kiezer van N-VA.

Postelectorale data (FIGUUR 1) geeft zo aan dat PS-kiezers bovengemiddeld kritischer naar migratie kijken. Projecteren we de PS-kiezer op het Vlaamse electoraat is die op vlak van migratie net iets conservatiever dan een kiezer van N-VA. Omgekeerd is de Vooruit-kiezer wél duidelijk toleranter dan de gemiddelde Belg. De toegenomen tolerantie van de Vooruit-kiezers doet vermoeden dat de Vlaamse socialisten sinds 1991 vooral cultureel conservatievere kiezers hebben verloren.

In 2019 (de meest recente data beschikbaar) beschikte PS zelfs over het meest migratiekritische electoraat van Franstalig België. Zonder uitgesproken anti-migratiestandpunt geniet de partij dus nog steeds de steun van kiezersgroepen die in Vlaanderen overwegend voor Vlaams Belang stemmen: kortgeschoolden, handarbeiders en kiezers met een laag politiek vertrouwen. De politicologische literatuur spreekt van een sociaaldemocratische “buffer” tegen extreemrechts in Franstalig België. De unieke strategie van PS zou daarbij de opkomst van een ‘Waals Belang’ eigenhandig beletten.

FLINKS VERSUS LINKS

Het succesrecept van de Franstalige socialisten – die de langdurige loyaliteit van de migratiekritische arbeidersklasse wisten te behouden zonder links-autoritaire partijlijn – tart een binnen de Europese sociaaldemocratie gangbare overtuiging: met name dat enkel een flinkser immigratiediscours het verloren arbeiderselectoraat kan overtuigen. Zowel Labour onder Starmer als SPD onder Scholz schoven de laatste jaren bijvoorbeeld op naar een rechtser migratiestandpunt in een poging om hun oude arbeiderselectoraat opnieuw aan te boren. Ook in Vlaanderen probeert Vooruit-voorzitter Conner Rousseau een deel van de verloren kiezers terug te halen met een appel voor een migratiemodel op Deense leest. De onderliggende strategie is om met een hardere migratielijn de voedingsbodem voor Vlaams Belang te verzilten.

Zo’n flinkse of ‘links-autoritaire’ strategie houdt vanuit rational choice theory steek. De meeste migratiekritische kiezers die Vooruit verloren heeft, zijn immers ook voorstander van overheidsinterventie, zijn de welvaartsstaat genegen en voelen weinig voor de neoliberale filosofie van radicaal-rechts. Veel links-autoritaire arbeiders zouden ideologisch meer aansluiting vinden bij een partij die economisch links is, maar cultureel rechts. Bovendien staat Vooruit wel degelijk in competitie met Vlaams Belang, dat sinds 1991 in totaal zo’n 250.000 kiezers op Vooruit kon winnen (een groep die ongeveer zo groot is als de helft van het huidige Vooruit-electoraat).¹

Het type kiezer van Vooruit is doorgaans cultureel progressief en economisch centrumlinks.

Net zoals de meeste sociaaldemocratische partijen in Europa heeft Vooruit door het verlies van de arbeidersklasse intussen een duidelijk middenklasseprofiel. De partij doet het anno 2025 vooral goed bij langer geschoolden, ambtenaren en 65-plussers. Dit type kiezer is doorgaans cultureel progressief en economisch centrumlinks. Het gros van de sociaaldemocratische partijen in Europa heeft een gelijkaardig links-progressief electoraat, nadat vele onder hen zich rond de eeuwwisseling heroriënteerden richting de Derde Weg.

Elders in Europa wisten enkele sociaaldemocratische partijen hun grip op de links-autoritaire arbeidersklasse wél te behouden. Net als kiezers van de Belgische PS, kijken de electoraten van onder meer de Oostenrijkse SPÖ en de Portugese PS kritischer naar migratie dan de gemiddelde Europese kiezer (FIGUUR 2). Tegen de verwachting in staan deze socialistische partijen met een links-autoritair kiezersprofiel niet meteen bekend om hun flinksere migratiestandpunten. In Portugal pleitten sociaaldemocraten net voor meer immigratie om de dalende geboortecijfers op te vangen. De Belgische PS staat dan weer een snellere regularisatie en integratie van vluchtelingen voor, met onder meer meer opvangplaatsen en een versoepeld arbeidsvergunningsbeleid voor migranten.

Paradoxaal genoeg blijken de meer progressieve sociaaldemocratische partijen zo beter in staat om de steun van de arbeidersklasse te behouden. Anders gesteld lijkt een flinks partijstandpunt zich dus niet per se te vertalen in electoraal succes. Een veelgeciteerde publicatie van de Friedrich Ebert Stiftung geeft bijvoorbeeld aan dat zo’n hardere immigratielijn veel progressievere sociaaldemocratische kiezers kan doen heroriënteren richting groene of extreemlinkse partijen – de grootste concurrenten van sociaaldemocratische partijen bevinden zich tenslotte binnen het linkse blok. Volgens vergelijkbaar onderzoek (dat geen data uit België bevat) leidt een links-autoritaire strategie op termijn dan ook tot electoraal verlies.

Een hardere immigratielijn kan veel progressievere sociaaldemocratische kiezers doen heroriënteren richting groene of extreemlinkse partijen.

OUD LINKS

Wat maakt dan wel dat PS de steun van de links-autoritaire arbeidersklasse wist te behouden? De partij zelf wijst alvast op haar ‘politique de proximité’, die maakt dat PS via een sterke lokale verankering de noden van haar kiezers kan blijven aanvoelen. Volgens politicologe Hilde Coffé betekent die nabijheidspolitiek anderzijds ook dat PS-kandidaten regelmatig “een goed woordje voor de burger doen bij de administratie of uitvlooien hoe het zit met de gas- of elektriciteitsaansluiting van de burger”.² Zo’n één op twintig PS-kiezers wijst daarom ook nog steeds naar dienstbetoon als de voornaamste reden voor hun stemgedrag.

Maar de partij meet zich ook ideologisch een duidelijk arbeidersprofiel aan. PS vaart als één van de enige sociaaldemocratische partijen in Europa nog een zogenaamde ‘old left’ koers, die zich richt op het verzekeren van sociale rechten, herverdeling, een passieve welvaartsstaat en de instandhouding van een duidelijke arbeidersidentiteit. Cruciaal is dat old left partijen doorgaans ambigu of vooral stilblijven rond culturele thema’s zoals migratie. Door socio-economische thema’s centraal te stellen in de politieke ether, kunnen sociaaldemocraten zo de wind uit de extreemrechtse zeilen ontnemen.

Onderzoek wijst uit dat sociaaldemocraten op termijn ook het meest te winnen hebben met zo’n klassiek links verhaal. Hoewel een links-autoritaire of Derde Weg ideologie volgens politicoloog Tarik Abou-Chadi en medeauteurs beter valt binnen het ganse electoraat, zijn potentieel sociaaldemocratische kiezers eerder te overtuigen met een universalistisch of old left partijprogramma.

Anders dan PS heeft Vooruit die boodschap niet begrepen. Zoals een evaluatie van partijprogramma’s uit het Comparative Manifesto Project (FIGUUR 3) aangeeft, is de partij zich rond de eeuwwisseling steeds rechtser gaan opstellen. Vanaf het aantreden van het paars-groene kabinet-Verhofstadt I begonnen de Vlaamse sociaaldemocraten zich steeds meer te richten op activerend arbeidsmarktbeleid en een sociale investeringslogica. Daarmee hoopte de toenmalige SP een brug te slaan tussen het liberalisme en de sociaaldemocratie, in een poging om meer kiezers uit de middenklasse te overtuigen.

Ondanks deelname in de paarse regeringen heeft PS de beweging naar de Derde Weg nooit gemaakt.

Ondanks deelname in de paarse regeringen heeft PS die beweging naar de Derde Weg nooit gemaakt. Daarmee blijft de partij een ideologische sparringpartner voor haar linkse concurrenten van Ecolo en PTB. Tegelijk tracht PS de aandacht op economische thema’s te behouden. In het verkiezingsprogramma van 2024 worden socio-economische thema’s van werk (73 pagina’s), gezondheid (64 pagina’s) en economie (138 pagina’s) bijvoorbeeld erg uitvoerig besproken, terwijl het hoofdstuk rond asiel en migratie met 23 pagina’s eerder dun uitvalt.

LESSEN

Het wedervaren van Vooruit en PS biedt op die manier enkele lessen voor de Europese sociaaldemocratie. Hoewel migratie vaak wordt voorgesteld als een potentiële splijtzwam voor socialistische kiezers, blijft een authentiek links verhaal klaarblijkelijk het beste middel tegen de opmars van extreemrechts.

Een authentiek links verhaal blijft klaarblijkelijk het beste middel tegen de opmars van extreemrechts.

Na het verlies op 9 juni nam PS-voorzitter Paul Magnette die boodschap alvast ter harte: “Het heeft geen zin om te luisteren naar racisten, seksisten of zij die vinden rijken niet moeten bijdragen aan onze gemeenschappelijke solidariteit. We blijven onszelf. Ons doel is niet om onze fundamentele waarden aan te passen, maar wel om deze thema’s opnieuw relevant te maken.”

EINDNOTEN

1. Gebaseerd op volatiliteitsonderzoek van Marc Swyngedouw (KU Leuven) tussen 1991 en 2019. In dezelfde periode won Vooruit 127.000 kiezers van Vlaams Belang. ↑↑
2. Coffé, H. (2005). Extreemrechts in Vlaanderen en Wallonië: het verschil. Roularta books. ↑↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 7 (september), pagina 56 tot 61

• migratie
• sociaaldemocratie
• Vooruit
• PS