LINEAIR MODEL BOTST OP LIMIETEN

Sinds de Industriële Revolutie groeien onze economieën volgens een patroon waarbij grondstoffen worden omgezet in producten die na verbruik worden weggegooid - een lineair model dat uitgaat van de veronderstelling dat hulpbronnen in overvloed beschikbaar en makkelijk te verkrijgen zijn. Én goedkoop kunnen worden weggegooid. Maar dat model botst op zijn limieten.

Een lineaire, westerse levensstijl is immers onhoudbaar voor de naar verwachting drie miljard nieuwe leden van de mondiale middenklasse in de komende decennia.¹ China en India, bijvoorbeeld, verdubbelen hun inkomen per capita tien keer zo snel en voor 200 keer zoveel mensen als Engeland in de Industriële Revolutie. De vraag naar grondstoffen zal dus blijven stijgen op een moment dat nieuwe bronnen vinden en ontginnen steeds moeilijker wordt. Ook technologische verbeteringen in de ontginning kunnen het tempo van de vraag niet bijhouden. Het directe gevolg is dat grondstofprijzen alle kanten uitschieten. Op lange termijn worden sommige cruciale, ruwe grondstoffen wellicht peperduur. En dan hebben we het nog niet eens over de milieu-impact van de ontginning.

Op meer abstract niveau worstelen we met een simpel fysisch feit dat onze planeet eindige grondstoffenreserves heeft. In tegenstelling tot het energieprobleem, waar het aanbod quasi oneindig is maar de technologie om het te capteren nog niet op punt staat, is de eindigheid van grondstoffen iets dat je niet kan omzeilen. Tenzij alchemisten er eindelijk in slagen om van ijzer goud te maken.

We hebben dus een andere omgang met grondstoffen nodig. Eentje die lekkages en weggooien tegengaat, kringlopen sluit en hoogwaardig hergebruik mogelijk maakt. Enkel zo kunnen we op lange termijn onze welvaart garanderen. Daarom loont het de moeite om hier in Europa en Vlaanderen - liefst radicaal - nieuwe, duurzame economische activiteiten te ontwikkelen die materialen in de loop houden. De circulaire economie biedt minstens een deel van het antwoord.

CIRCULAIRE ECONOMIE ALS STRATEGISCH ANTWOORD

De circulaire economie is een economisch denkkader dat bedoeld is om herbruikbaarheid van producten en grondstoffen te maximaliseren en waardevernietiging te minimaliseren. Dat is anders dan in het huidige lineaire systeem, waarin grondstoffen worden omgezet in producten die aan het einde van hun levensduur worden vernietigd.

In een circulaire economie worden daarvoor tal van strategieën toegepast om materialen en producten zo hoogwaardig mogelijk te blijven inzetten in de economie. Ze worden hersteld, hebben een hoge tweedehandswaarde, zijn upgradebaar, kunnen makkelijk uit elkaar gehaald worden en omgevormd worden tot nieuwe producten. De gekozen materialen zijn bij de geboorte gerecycleerd of biogebaseerd, en bij het levenseinde recycleerbaar of afbreekbaar.

De circulaire economie legt de lat hoger dan louter recyclage. Hoewel uiterst nuttig, is recyclage vaak een vorm van downcycling: het eindproduct - bijvoorbeeld vulstof voor isolatie - is minder waard dan het beginproduct - bijvoorbeeld kledij. Circulaire economie wil alles wat van waarde is, waardevol houden: kledij zal eerst hersteld en opnieuw verkocht worden. Als dat niet meer kan, zullen uit stukken stof nieuwe kledingstukken worden gemaakt. Als dat niet meer kan, wordt van de vezels opnieuw garen gespind...

Puur economisch spreken de voordelen van deze omslag boekdelen. Het verbeteren van de hulpbronnenefficiëntie in de hele waardeketen kan de behoefte aan materialen in 2030 met naar schatting 17 tot 24% doen verminderen.² Een beter gebruik van hulpbronnen zou het Europese bedrijfsleven jaarlijks 630 miljard euro kunnen besparen.³ En door het wegvallen van kosten voor materialen en de creatie van nieuwe producten, diensten en waarde kan het bbp van de EU met 3,9% groeien.⁴ De circulaire economie kan tegen 2030 1,2 tot 3 miljoen extra jobs creëren.⁵ Indicatieve schattingen van de economische baten van de circulaire economie voor Vlaanderen wijzen op besparingen op materiaalkost van 2 tot 3,5% van het Vlaamse bbp en de creatie van 27.000 bijkomende jobs, gaande van hoogtechnologisch tot kort geschoold.⁶

De omslag naar een circulaire economie vereist een volledige systemische verandering, met innovatie die zich niet beperkt tot technologie maar die ook betrekking heeft op organisatie, maatschappij, financieringsmethoden en beleid.

SCHETS VAN EEN TOEKOMST

Maar hoe ziet dat er dan uit, een circulaire economie of samenleving? We hebben geen glazen bol, maar zien wel een aantal tendensen die steeds terugkeren in toekomstvisies. Die tendensen zullen niet allen even snel of nog maar in dezelfde richting lopen. Er zal ook transitiepijn zijn, met winnaars en verliezers die opgevangen moeten worden. Desalniettemin, een poging tot toekomstschets:

 De circulaire economie is in wezen een lokaal verankerde economie. Door de klemtoon op slimme, lokale keuze van grondstoffen, herbestemming, herstel en dienstverlening boven productverkoop, zijn nabijheid bij de klant en korte logistieke ketens essentieel. Industriële symbiose, waarbij het ene bedrijf de reststromen van een bedrijf uit de omgeving gebruikt als grondstof voor zijn processen, is hier een illustratie van. Ook de zogenaamde customisatie, waarbij producenten dicht bij de klant producten op maat afwerken, is een trend. Hogere kosten van offshoring door lonen, onzekerheid en kwaliteitsverlies versterken bovendien de aantrekkelijkheid van een lokale productie.

 Een circulaire economie heeft nood aan een nieuw palet aan kennis en kunde. Er ontstaan nieuwe kansen voor neo-ambachtslui, makers, herstellers, assembleurs, herbestemmers, recycleurs, logistiek, 3D-printers, creatieve ontwerpers, platformontwikkelaars, enzovoort.

Steeds meer goederen en diensten worden met slimme technologie aan platformen gekoppeld, gepoold en gedeeld. Pay per use of gebruik in plaats van eigendom wordt gemeengoed voor heel wat zaken. We betalen voor de rit, niet de auto; de wasbeurt, niet de wasmachine; het comfort, niet de verwarmingsinstallatie. We zullen onze goederen en diensten steeds meer coöperatief gaan delen en beheren, maar evenzeer zullen economische giganten - autobouwers, kennisbedrijven… - een scala aan diensten in plaats van producten aanbieden.

 Door een beter ontwerp en slimme systemen, gevat met buzzwords als internet of things, smart cities, virtualisatie en blockchain, organiseren we onze goederenstromen, mobiliteit en ruimte veel efficiënter dan vandaag. Met sensor en netwerk in de hand, orkestreren we het ganse land. Door een slim ontwerp - herstelbaar, upgradebaar, zelflerend - krijgen goederen een langer en waardevoller leven. Moeten ze toch weg, dan kunnen ze dankzij tracking en scanning van de componenten in een herproductiefabriek eenvoudig uit elkaar gehaald en hergebruikt worden. Of zotter: wetenschappers werken vandaag al aan systemen waarbij robotten een product bouwen (en weer afbreken) met een soort nano-legoblokjes. De blokjes kunnen dan eindeloos gehercombineerd worden tot nieuwe goederen.

We bouwen niet meer voor de eeuwigheid, maar voor eeuwige verandering. Huizen, appartementen en kantoren worden modulair: ze groeien en krimpen mee met de noden van de bewoners. Je klikt er delen in en uit, zonder dat het hele gebouw op de schop moet.

We gebruiken de evolutionaire gereedschapskist van de natuur ten volle. Voedsel produceren wordt aan de ene kant een exacte wetenschap. Met precisielandbouw - met satellietgegevens, sensoren, drones en automatisatie - en magazijnlandbouw - gestapelde velden met optimaal afgesteld licht, lucht en voeding. Aan de andere kant wordt het een sociaal proces, waarbij burgers de controle over hun voedselketen terugclaimen en samen de productie en bevoorrading organiseren. Er gaat ook niets verloren. Uit biologische resten worden de nuttige moleculen maximaal herwonnen voor gebruik in de meest uiteenlopende nieuwe toepassingen: van koffiegruis naar textielproducten, van aardappelresten naar cosmetica, van algen naar bioplastics, enzovoort. De biogebaseerde economie vormt zo een hoeksteen van de circulaire economie.

HOE GERAKEN WE DAAR NU?

Een circulaire economie realiseren is een transitie waarin alle maatschappelijke actoren een rol te spelen hebben. Een overzicht van de ‘maatschappelijke vijfhoek’.

1/ Burgers

Burgers hebben met hun koopkracht (of de weigering te kopen) een enorme impact op de richting die onze economie uitgaat. Circulaire oplossingen krijgen bij het publiek vooral voet aan de grond in de vorm van deelprojecten, tweedehandsmarkten en eco lifestyleproducten. De motieven om voor deze oplossingen te kiezen zijn even veelzijdig: kostenbesparing, frustratie over de status quo, milieubewustzijn, enzovoort. Netwerk Bewust Verbruiken en Bond Beter Leefmilieu zijn in Vlaanderen wellicht de meest bekende pleitbezorgers voor een andere vorm van consumeren.

2/ Ondernemers

Circulaire ondernemers zijn nog witte raven, maar ze groeien in aantal. Ter illustratie: in 2014 schreven we met Plan C een e-book over de circulaire economie in Vlaanderen. We vermeldden toen 10 voorbeeldcases. Vandaag hebben we 60 cases in onze databank. Van geherproduceerde meubels over circulaire zonnebrillen tot verhuur van kinderkledij: circulaire ondernemers creëren nieuwe oplossingen voor nieuwe markten. Vaak passen bedrijven trouwens al jaren circulaire strategieën toe, zonder ze ooit zo te benoemen. Ze doen het niet eens per se uit milieubewustzijn, maar omdat het slimmer is en kosten bespaart. Ook blijven veel toepassingen in de business-to-business sfeer, waardoor ze impactvol maar weinig zichtbaar zijn.

3/ Overheden

Overheden hebben een arsenaal aan mogelijkheden om de lat hoger te leggen en de samenleving meer circulair te maken. Een sturend innovatiebeleid, ruimte voor experiment, ambitieuze standaarden of fiscale prikkels kunnen heel wat in beweging zetten. De Europese Commissie zette alvast enkele lijnen uit met haar actieplan Circulaire Economie. Ook onze Vlaamse overheid noemt het één van de zeven transitieprioriteiten.

Tevens kan de overheid een bemiddelende en stimulerende rol spelen door mensen bij elkaar te brengen. Een voorbeeld daarvan is het Vlaams Materialenprogramma, waarvan Plan C deel uitmaakt. Dat is een publiek-private samenwerking om de circulaire economie in Vlaanderen te stimuleren. Het project won onlangs de internationale Circular Award voor beste ‘governance’ en krijgt in 2017 een doorstart met een nieuw plan en een geïntegreerd team.

Politici lijken de circulaire economie genegen. Groen werkt aan een resolutie voor de circulaire economie, de N-VA bestudeert het thema, Open Vld maakte een conceptnota en de Commissie Economie van het Vlaams Parlement hield een dubbele hoorzitting over het thema.

4/ Financiers (banken, fondsen, investeerders,...)

Een circulaire economie vergt investeringen en een andere kijk op waarde van goederen (activa). De omslag van producten verkopen naar diensten aanbieden, bijvoorbeeld, gooit het hele financiële plaatje van een bedrijf overhoop. Financiers voelen zich daar wat ongemakkelijk bij. Bij een circulaire bedrijfsvoering hou je ook veel meer rekening met de restwaarde van goederen: de afschrijvingen zijn iets genuanceerder en complexer. Er zit dus meer waarde in circulaire bedrijven dan volgens klassieke standaarden vastgesteld zou worden. Banken en andere financiers moeten dus hun aanbod en rekenformules bijstellen om circulaire strategieën juist in te schatten en te financieren. Ook op dat vlak beweegt wat: verschillende (groot)banken bestuderen ook bij ons hun rol in de circulaire economie.

5/ Academische wereld

Onze kennis over de circulaire economie is vandaag als een landkaart in de 15^de eeuw: we kennen de contouren van de continenten ongeveer, maar weten nog niet precies wat achter de kustlijn ligt.⁷

Met andere woorden: er moeten nog heel wat vragen uitgeklaard worden. Hoe meten we ‘circulariteit’? Hoe meten we de voortgang? Maak je beter een herbruikbare beker uit plastic of maak je beter een wegwerpbeker uit biomateriaal? Hoe halen we optimaal fosfaat uit afvalwater? Hoe zorgen we ervoor dat een circulaire economie sociaal en leefbaar blijft? Krijgen we een explosie van bestelwagentjes die aan en af rijden om alle mogelijke kringlopen te sluiten?

Deze en andere vragen zijn voer voor de wetenschap. Europa maakt hiervoor middelen vrij. Ook het Vlaams Materialenprogramma heeft een eigen onderzoekspijler, SuMMa. Andere kennisinstellingen en universiteiten doen onderzoek naar technologie of maatschappelijke condities die circulaire strategieën mogelijk maken.

CONCLUSIE

De shift naar een circulaire economie staat nog in zijn kinderschoenen. Maar ze zal plaatsvinden, of we dat nu willen of niet. We kunnen dan maar beter met onze regio meteen een koploperspositie innemen. En daarvoor moeten we samenwerken: op een eiland loop je algauw in cirkeltjes, maar dat zijn niet de cirkels die een circulaire economie beoogt. Onze voornaamste grondstof is hierbij een troef: niet één of ander edelmetaal, maar grijze materie, onze hersenen. En de energie van steeds meer mensen die voor de verandering willen gaan.

Sam Deckmyn en Jiska Verhulst
Resp. community manager en directeur van de non-profitorganisatie Plan C, Empowering Circular Futures

Noot
1/ McKinsey: Mobilizing for a resource revolution (http://www.mckinsey.com/insights/energy\_resources\_materials/mobilizing\_for\_a\_resource\_revolution).
2/ Zie voetnoot 1.
3/ Mededeling van de Europese Commissie: Naar een circulaire economie: Een afvalvrij programma voor Europa (http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52014DC0398R(01)&from=EN).
4/ Zie voetnoot 1.
5/ WRAP: Economic Growth Potential of More Circular Economies (http://www.wrap.org.uk/content/economic-growth-potential-more-circular-economies)
6/ SuMMa: Verkennende analyse van het economisch belang van afvalbeheer, recyclage en circulaire economie in Vlaanderen.(https://steunpuntsumma.be/nl/publicaties/summa-economisch-belang-8.pdf)
7/ John Wante (OVAM) op de circulaire economie-studiedag van de SERV en MINA, 14 september 2016.

transitie - duurzaamheid - circulaire economie

Samenleving & Politiek, Jaargang 23, 2016, nr. 8 (oktober), pagina 4 tot 9

• duurzaamheid
• circulaire economie
• transitie

BOUWEN AAN EEN WERELD IN TRANSITIE

Samen in de loop

Sam Deckmyn en Jiska Verhulst

Geld als wapen in de strijd tegen klimaatopwarming

Frank Vanaerschot

Onze infrastructuur in eigen handen houden

Dirk Barrez

Cultuur als motor van een paradigmashift

Johan Penson

De slimme stad van de toekomst

Pieter Ballon