Hoe gaan de media om met radicaal rechts-populistische partijen? Om deze vraag te beantwoorden, sprak ik bijna 50 hoofdredacteuren en journalisten in België, Nederland en Luxemburg. Over dit onderzoek verscheen afgelopen maand een wetenschappelijk artikel¹ waarin ik aantoon dat de manier waarop de journalistiek omgaat met rechts-populistische bewegingen totaal verschillend is in de Benelux-landen: in Luxemburg en Wallonië worden rechts-populistische partijen consequent buitenspel gezet, terwijl Vlaamse en Nederlandse journalisten zich milder opstellen.

In deze bijdrage neem ik het Vlaamse medialandschap onder de loep. Specifiek traceer ik de evolutie van de houdingen van journalisten tegenover radicaal rechts-populistische stromingen. Daaruit blijkt dat de posities van Vlaamse nieuwsredacties enorm verschoven zijn in de afgelopen twee decennia.

MEDIASTRATEGIEËN

Europa lijkt momenteel getuige van een algehele verrechtsing. Radicaal rechts-populistische partijen boeken in vele landen verkiezingsoverwinningen. Zelfs landen die lang immuun leken voor deze bewegingen, zoals Duitsland en Spanje, hebben sinds kort te maken met nieuwe uiterst rechtse groeperingen die fel tekeergaan tegen de bestuurlijke 'elite', immigratie en de Europese Unie. Vlaanderen werd reeds veel eerder met dit fenomeen geconfronteerd. Al in het begin van de jaren 1990 wist Vlaams Blok een groot aantal kiezers te overtuigen: bij de federale verkiezingen van 1991 behaalde de partij haar eerste landelijke doorbraak met 10,3% van de Vlaamse stemmen, een resultaat dat in de media tot de (eerste) Zwarte Zondag werd herdoopt.

De opmars van radicaal rechts-populistische bewegingen confronteert traditionele politieke partijen en media met een heikele vraag: hoeveel aandacht moeten politici en journalisten besteden aan dit soort groeperingen? Of, bot gezegd: hoeveel tolerantie dienen de media te tonen voor de al te intolerante opvattingen van uiterst rechts?

Vanuit een puur theoretisch perspectief hebben nieuwsredacties – net als gevestigde politieke partijen – ruwweg twee mogelijkheden. Enerzijds kunnen journalisten besluiten om radicaal-rechtse bewegingen consequent te isoleren, bijvoorbeeld door een 'schutskring' (cordon sanitaire) rond deze partijen op te richten. Anderzijds kunnen journalisten met deze partijen in debat te gaan. Dat kan wederom op verschillende manieren. Zo kunnen journalisten ervoor kiezen om politici met radicale of extremistische overtuigingen bijzonder kritisch te confronteren door te proberen het achterliggende, radicale gedachtengoed van hun standpunten bloot te leggen. Maar de media kunnen ook een 'neutraal' standpunt aannemen, door radicaal-rechtse partijen als gewone spelers in het democratisch proces te benaderen. Verder kunnen de media rechts-populistische politici tegemoetkomen, door hen een platform te bieden, of door buitenproportioneel veel aandacht te besteden aan thema's die voor deze partijen centraal staan, zoals migratie en (on)zekerheid.

HET VLAAMSE MEDIALANDSCHAP ONDER DE LOEP

In de praktijk zijn deze strategieën echter moeilijk van elkaar te onderscheiden. Terugblikkend is het wel mogelijk om vanuit dit theoretisch kader de houding van de Vlaamse media te analyseren. Hoe ging de Vlaamse journalistiek om met de opkomst van Vlaams Blok? Hoe zijn de redactionele lijnen tegenover radicaal rechts-populistische bewegingen geëvolueerd? Welke maatschappelijke rol schrijven journalisten zich toe? En hoe rechtvaardigen zij hun positie? In Vlaanderen woedt deze discussie al ruim drie decennia, maar sinds het recente tv-optreden² van Schild & Vrienden-oprichter Dries Van Langenhove in Terzake is dit thema weer razend actueel.³Uit gesprekken met Vlaamse journalisten en hoofdredacteuren blijkt dat de vraag over de omgang met uiterst rechts nog steeds een complex en gevoelig onderwerp is. Op nieuwsredacties wordt daar dan ook regelmatig fel over gediscussieerd.

Om de huidige standpunten van de Vlaamse media te begrijpen moeten wij terug naar 1988, het jaar dat Vlaams Blok op lokaal vlak doorbrak. Bij de gemeenteraadsverkiezingen behaalde de partij meer dan 17% van de stemmen in Antwerpen. Toen de partij een jaar later ook een zetel bij de Europese verkiezingen binnenhaalde, besloten de overige partijen om het Blok consequent te boycotten: onder impuls van Agalev-Kamerlid Jos Geysels tekenden de vertegenwoordigers van CVP (Herman Van Rompuy), PVV (Annemie Neyts), SP (Frank Vandenbroucke), VLD (Jaak Gabriëls) en VU (Paul Van Grembergen) een protocol waarin zij hun partijen ertoe verbonden om 'geen politieke akkoorden af te sluiten of afspraken te maken met Vlaams Blok, noch in het kader van democratisch verkozen organen op gemeentelijk, provinciaal, gewestelijk, nationaal en Europees niveau, noch in het kader van verkiezingen voor de genoemde niveaus'.⁴ Beweegreden voor het zogenaamde cordon sanitaire was volgens de ondertekenaars dat Vlaams Blok de mensenrechten en de fundamentele principes van de democratie miskende.⁵

OMGANG MET VLAAMS BLOK

Ook in de media werd Vlaams Blok aanvankelijk niet als een reguliere politieke partij benaderd. Belgische journalisten vonden over het algemeen dat de media geen platform mochten bieden aan politici wier visie en opvattingen in strijd waren met de waarden van de democratie.

In Wallonië leidde dit in 2010 tot een formele overeenkomst onder journalisten om politici met naar verluidt 'vrijheid berovende' overtuigingen consequent niet aan bod te laten komen.⁶ Op initiatief van de Waalse publieke omroep RTBF verbonden de Franstalige audiovisuele media zich ertoe om consequent geen toegang te verlenen aan vertegenwoordigers van partijen met xenofobe of racistische opvattingen.⁷ Door deze zelfopgelegde maatregelen worden politici met antidemocratische overtuigingen nooit live geïnterviewd, en nimmer uitgenodigd om aan tv- of radiodebatten deel te nemen.⁸ De redacties van commerciële zenders en kranten houden zich hier ook aan – ook buiten verkiezingscampagnes.⁹ Dit betekent niet dat er geen berichtgeving is over uiterst rechts in de Waalse media. Doel van deze mediastrategie is namelijk niet om dit soort bewegingen dood te zwijgen, maar om ze compleet droog te leggen – en dat vóór uiterst rechts een voet aan de grond kunnen krijgen. Zoals één van de medeoprichter van het mediacordon bij de RTBF het verwoordde: 'als de worm eenmaal in de appel zit, zal deze zijn weg voortzetten – en dan is het fruit rot'.

ISOLEREN OF CONFRONTEREN?

In Vlaanderen werd het vermelde mediacordon echter nooit duidelijk geëxpliciteerd. Daardoor werd het cordon minder consequent toegepast dan in Wallonië. De negatiestrategie van de media ging al snel over in confrontatie: in plaats van Vlaams Blok te isoleren, zocht de Vlaamse journalistiek de standpunten van deze partij bijzonder kritisch te kaderen.¹⁰ Doel van deze mediastrategie was de partij te discrediteren, zodat deze niet als 'normaal' zou worden beschouwd. Vooral tijdens verkiezingsperiodes zetten de Vlaamse media in op de 'ontmaskeringsstrategie'.¹¹

Op initiatief van de Brusselse organisatie 'Extreemrechts? Nee. Bedankt'stelden wetenschappers en journalisten van Vlaamse kwaliteitskranten in 1999 een aantal aanbevelingen op voor de berichtgeving over extreemrechts. Zij baseerden zich voornamelijk op Nederlandse richtlijnen, en adviseerden Vlaamse mediaredacties om uiterst rechtse woordvoerders alleen beperkt aan bod te laten komen.¹² Begin jaren 2000 heerste er inderdaad nog een breed consensus op Vlaamse nieuwsredacties om Vlaams Blok te bestrijden.¹³ Zo verscheen er op 17 mei 2003 (een dag voor de federale verkiezingen) een artikel in De Standaard¹⁴ waarin de redactie telkens vijf redenen opstelt om voor of tegen de grote Vlaamse partijen te stemmen, maar expliciet vermeldt dat er geen enkele reden is om te stemmen voor Vlaams Blok: 'De redactie heeft deze partij de voorbije maanden bewust op dezelfde leest geschoeid als de andere. We analyseerden ook haar programma, gingen na hoe goed ze in het parlement functioneerde en onderzochten de kwaliteit van haar politiek personeel. Na rijp beraad besloten we dat geen van de argumenten om voor het Blok te stemmen valabel is'.

Ook de Vlaamse publieke omroep (die destijds overigens twee vertegenwoordigers van Vlaams Blok in haar raad van bestuur telde) nam duidelijk stelling tegen Vlaams Blok. In een speciale nota¹⁵ verklaarde de VRT in het najaar van 2001 dat ze bijzonder omzichtig zou omspringen met de berichtgeving over Vlaams Blok, die 'geen politieke partij als alle andere' is. De richtlijn vroeg om geen open tribunes te verlenen aan groeperingen die een gevaar stellen voor de pluralistische, democratische samenleving, maar enkel nieuwswaardige oftewel 'journalistiek relevante standpunten' te vermelden.

KEERPUNT

De houding van de Vlaamse media tegenover radicaal-rechts wijzigde begin jaren 2000 volledig. Naarmate Vlaams Blok meer invloed kreeg, werd de berichtgeving in de media alsmaar genuanceerder.¹⁶ De media zijn Vlaams Blok steeds meer als een 'gewone' partij gaan beschouwen. Volgens een aantal journalisten markeert 2004 het officiële keerpunt. In dat jaar werd Vlaams Blok veroordeeld wegens racisme, waarna de partij werd omgedoopt tot Vlaams Belang. Dit was ook het jaar waarin de partij met 24% van de stemmen haar electoraal hoogtepunt bereikte. Voor de media was dit een signaal¹⁷ om de partij steeds meer als een 'gewone' speler te gaan behandelen.

Vandaag stellen de Vlaamse media zich milder op tegenover radicaal rechts-populistische groeperingen. De hoofdredacteur van Gazet van Antwerpen stelt: 'Er waren destijds veel discussies op de redactie: 'Moest dat nu zo groot?', 'Alweer Filip Dewinter?', 'Zet dat toch niet op de voorpagina!' en 'Hou dat op de regiopagina's' – dat waren de discussies die wij permanent voerden. Maar wij zijn daar denk ik volwassen in geworden […] Vlaams Belang is een partij die wij met omzichtigheid aanpakken, maar waar we wel mee praten.'

Ook bij de Vlaamse kwaliteitskranten is de berichtgeving over radicaal-rechts in de loop van de jaren 2000 'genormaliseerd'. In september 2004 gaf De Standaard voor het eerst een vrije tribune aan Vlaams Blok, toen de krant een opiniestuk van Filip Dewinter publiceerde.¹⁸ Bij De Morgen zou het tot juni 2016 duren totdat de krant voor het eerst een uitgebreid interview met Dewinter bracht.¹⁹ In een bijhorend editoriaal legde hoofdredacteur Bart Eeckhout uit wat de redenering hierachter was: 'De Morgen beschouwt Vlaams Belang nog altijd niet als een partij als alle andere. […] Met zijn maatschappijbeeld staat Filip Dewinter ver af van de open, vrije en gelijkwaardige samenleving die deze krant omarmt. Juist daarom menen we, nu, dat zijn stem gehoord moet worden, ook uitvoerig in De Morgen. Dit 'onafhankelijk dagblad' heeft een maatschappelijke overtuiging. Dat is niks om beschaamd over te zijn. Journalistieke belangstelling, juist ook voor storende, afwijkende en botsende meningen, maakt integraal deel uit van die overtuiging'.²⁰ Deze lijn is sindsdien voortgezet. Zo verscheen in maart 2018 in diezelfde krant een diepgaand interview²¹ met de toen nog tamelijk onbekende Dries Van Langenhove, oprichter van Schild & Vrienden en ondertussen onderdak bij Vlaams Belang, wat bij veel lezers op verbijstering stootte.²²

HOE IS DEZE EVOLUTIE TE VERKLAREN?

De posities van Vlaamse nieuwsredacties tegenover radicaal-rechts zijn in de afgelopen twee decennia enorm verschoven. Er zijn drie redenen die deze evolutie helpen verklaren.

Een. Het is simpelweg ontzettend moeilijk een mediacordon te handhaven tegenover een partij met een groot aantal kiezers. Volgens veel hoofdredacteuren konden de media haast niet anders dan Vlaams Blok een plaats te geven in hun berichtgeving. Zeker voor een regionale krant zoals Gazet van Antwerpen, waar Vlaams Blok aanvankelijk razend populair was, was het bijzonder moeilijk om de negatiestrategie te rechtvaardigen. En als het mediacordon eenmaal doorbroken is, is het vrijwel onmogelijk het achteraf weer in te voeren.

Twee. De evolutie van de houding van de Vlaamse journalisten kan mee worden verklaard aan de hand van grootschalige veranderingen van het hele mediasysteem. Aan de ene kant zijn door de invloed van marktwerkingen commerciële overwegingen steeds belangrijker geworden. Vanuit dat perspectief is het niet handig om een groot aantal lezers en kijkers voor het hoofd te stoten. Aan de andere kant zijn ideologisch of politiek geïnspireerde overwegingen bij de krantenredacties steeds meer naar de achtergrond verdwenen. Dit heeft wederom te maken met zowel de verkruimeling van de traditionele zuilen als met de professionalisering van de journalistiek, waarin een informatie gestuurde en zo neutraal mogelijke berichtgeving centraal staat.²³

Drie. Daarom vinden veel Vlaamse journalisten tegenwoordig dat het gewoon 'slechte journalistiek' zou zijn om een succesvolle partij niet aan bod te laten komen. Ze zien de media in eerste instantie als een podium voor botsingen binnen het maatschappelijk debat. Volgens hen bestaat de maatschappelijke taak van de journalistiek er daarom in om aan de volledige bandbreedte van opinies gehoor geven.²⁴ In tegenstelling tot hun Waalse collega's vinden Vlaamse journalisten dat het uiteindelijk aan de lezer of kijker is om te bepalen wat goed of fout is. Dit bleek ook de redenering van Joël De Ceulaer van De Morgen voor het interview met Dries Van Langenhove: 'Ik vind dat journalisten geen paternalisten horen te zijn. De vraag welk effect een interview heeft op het stemgedrag van de lezer, is wat mij betreft irrelevant. Ik doe gewoon mijn werk'.²⁵

HOE OMGAAN MET (RECHTS-)POPULISME?

Het effect dat de berichtgeving over radicaal-rechts populistische partijen op hun electoraal prestatie heeft is niet eenduidig: media-aandacht leidt niet automatisch tot een verkiezingsoverwinning. Hoewel de invloed van de media niet mag worden overschat, is het inmiddels wel duidelijk dat de media wel een impact hebben. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld telkens weer dat de zichtbaarheid van het onderwerp 'immigratie' in de media de electorale steun voor anti-immigratiepartijen vergroot.²⁶ Afgezien daarvan kan media-aandacht een partij ook legitimeren: in tegenstelling tot sociale media kunnen de traditionele media het 'extremisme-stigma' opheffen dat vaak aan rechts-populistische groeperingen kleeft. Zeker in de vroege levensfasen van een partij kunnen de media dus een belangrijke (en goedkope) troef zijn.

De omgang met radicaal-rechts blijft een uitdaging voor de journalistiek. Het voorgaand verslag roept vragen op over de ontwikkelingen van de media en over de rol en verantwoordelijkheid van de journalistiek in het maatschappelijk debat: moeten de media 'Haltung zeigen'²⁷ of 'gewoon' nieuwsfeiten weergeven? Is de journalist een gatekeeper of een doorgeefluik? Waar ligt de grens tussen vrijheid van meningsuiting en discriminatieverboden? En wat is de taak van de publieke omroep?

Er is geen eenduidig handvest over hoe de journalistiek zou moeten omgaan met populisme of extremisme. Maar mijn onderzoek toont wel aan dat het belangrijk is voor nieuwsredacties om duidelijke en formele afspraken te maken over waar de grenzen zijn. Als die er niet zijn, dan is het ook veel gemakkelijker om deze steeds weer te verschuiven.

VOETNOTEN

1. de Jonge, Léonie (2018). 'The Populist Radical Right and the Media in the Benelux: Friend or Foe?', International Journal of Press/Politics: https://doi.org/10.1177/1940161218821098.↑
2. https://www.vrt.be/vrtnu/a-z/terzake/2019/terzake-d20190109/.↑
3. http://www.standaard.be/cnt/dmf20190110_04093704.↑
4. https://www.demorgen.be/politiek/-vlaams-belang-heeft-nog-niet-gebroken-met-het-verleden-bf8a35de/.↑
5. Damen, Sofie (2001). 'Strategieën tegen extreemrechts: Het cordon sanitaire onder de loep.' Tijdschrift voor Sociologie 22 (1): pp. 89-110.↑
6. http://www.csa.be/faqs/10#question_44.↑
7. Na aanloop van de verkiezingen van 2010 zou er een gezamenlijk RTBF-VRT politiek debat plaatsvinden met vertegenwoordigers van partijen uit beide delen van de taalgrens, maar dit werd geblokkeerd door een MR-bestuurslid van de RTBF omdat een liveoptreden van het Vlaams Belang volgens hem tegen de principes van het Waalse mediacordon zou gaan. https://www.demorgen.be/binnenland/mr-blokkeert-gezamenlijk-politiek-debat-rtbf-vrt-b0ef023e/.↑
8. Hoewel het mediacordon zich in eerste instantie op de nationale politiek richt, wordt het ook op niet-Belgische politici toegepast. Marine Le Pen verschijnt bijvoorbeeld niet live in de Franstalige Belgische media. https://www.rtbf.be/info/societe/detail_le-pen-en-direct-impossible-a-la-tele-belge-comment-marche-le-cordon-sanitaire?id=9597417.↑
9. De overwinning van Trump heeft opnieuw discussies opgewekt over de omgang met uiterst rechts, maar er heerst nog steeds een consensus onder Waalse nieuwsredacties over de instandhouding van het mediacordon. https://plus.lesoir.be/68832/article/2016-11-15/apres-trump-le-debat-sur-le-cordon-sanitaire-mediatique-relance.↑
10. Vlaams Blok/Belang klaagt daar regelmatig over: Voorhof, Dirk, 'Van kiesstrijd tot rechtsgeding: het VB en de media.' Samenleving & Politiek, 2007/7, pp. 50-56.↑
11. De Swert, Knut (2001). 'Tussen vergeetput en schandpaal: strategieën tegen extreemrechts in drie Vlaamse kranten.' Departement Politieke en Sociale Wetenschappen, Universiteit Antwerpen; Van Aelst, Peter (2007). 'Toeschouwer, speler of scheidsrechter? Een studie naar de rol van de media in de verkiezingscampagne van 2003'. Brugge, Belgium: Vanden Broele.↑
12. Bijvoorbeeld door zo weinig mogelijk extreemrechts in krantenkoppen te plaatsen, of door geen van door extreemrechts ingezonden lezersbrieven te publiceren.↑
13. Voor een gedetailleerd overzicht, zie bijvoorbeeld het onderzoek van Lieve Dierickx (2005). 'Van het Vlaams Blok naar het Vlaams Belang. Een gewijzigde houding in de Vlaamse dagbladpers?' (Master thesis). http://www.ethesis.net/vlaams_belang_pers/vlaams_belang_pers.htm.↑
14. http://www.standaard.be/cnt/dst17052003_001. 15.https://www.standaard.be/cnt/dma04092001_002.↑
15. Schafraad, Pytrik (2009). 'Controversial Outsiders: A cross-national study of Media Attention to the far-right 1986-2004' (PhD thesis). https://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/76770/76770.pdf?sequence=1.↑
16. http://www.standaard.be/cnt/gf4a79v5.↑
17. http://www.standaard.be/cnt/GJL8N4M1.↑
18. https://www.demorgen.be/interviewreportage/-waarom-mag-ik-niet-zeggen-dat-ik-fier-ben-blank-te-zijn-bb5ffde3/.↑
19. https://www.demorgen.be/opinie/wat-we-kunnen-leren-van-filip-dewinter-ba71106f/.↑
20. https://www.demorgen.be/binnenland/dries-van-langenhove-van-schild-vrienden-porno-is-nefast-en-ongezond-b179ce2a/?referer=.↑
21. https://www.demorgen.be/opinie/het-is-niet-van-langenhove-die-binnen-20-jaar-spijt-krijgt-van-dit-interview-het-zijn-wij-allen-bd8204fd/.↑
22. Een voorbeeld van de ontzuiling in de media is de beslissing van De Standaardom in 1999 AVV _-__ VVK_ ('Alles Voor Vlaanderen, Vlaanderen Voor Kristus') uit haar titel te halen.↑
23. Deze opvatting kwam ik overigens ook in Nederland veel tegen. http://stukroodvlees.nl/rechtspopulisme-en-de-media-in-de-benelux/.↑
24. https://www.demorgen.be/opinie/niets-is-gezonder-dan-jezelf-nu-en-dan-terdege-blootstellen-aan-ideeen-die-haaks-staan-op-die-van-jezelf-bd76c15d/.↑
25. http://stukroodvlees.nl/een-paar-feiten-over-media-en-anti-immigratiepartijen/.↑
26. https://duitslandinstituut.nl/artikel/20284/journalisten-tussen-haltung-zeigen-en-neutraliteit.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 26, 2019, nr. 2 (februari), pagina 51 tot 57

• media
• Vlaams Belang
• Dries Van Langenhove