'De kloof tussen politiek en burger, de onmacht van de burger, hun gevoel dat ze volledig buiten spel worden gezet en nauwelijks nog greep hebben op hun verkozenen, op de samenstelling van regering en van andere beleidsniveaus, evenals op het beleid zelf, vormt het probleem vandaag.' Dit zijn niet mijn woorden. En ze zijn, hoe vertrouwd ze ook klinken, niet nieuw. Ze vormen de aanhef van de beginselverklaring van een niet nader genoemde partij uit… 1992.

Intussen zijn we bijna 30 jaar verder. Maar toen op 26 mei een politieke aardschok plaatsvond – een historische uitslag voor extreemrechts en 1,25 miljoen burgers die niet of blanco stemden – werd over heel het politieke spectrum exact dezelfde analyse gemaakt. Opnieuw.

DRIE VASTSTELLINGEN

Vanuit hun ivoren torens maakten politici – een beroepsgroep waartoe ook ik sinds kort behoor – dezelfde bedenkingen die ze zich al 30 jaar maken. Alleen, uit ivoren torens komen ivoren oplossingen: ze klinken goed, maar werken niet. De reacties op 26 mei illustreerden de onmacht van het klassieke politieke denken.

In die realiteit liggen de wortels van mijn beslissing om het deze keer anders aan te pakken: niet from within, maar from without. Van mijn jaren als deradicaliseringambtenaar weet ik: wie polarisering wil ombuigen, moet kunnen luisteren. Daarom besloten mijn Ecolo-collega Samuel Cogolati en ikzelf dat we exact dat zouden doen: buiten campagnetijd, buiten ons electoraal gebied en buiten onze groene bubbel in gesprek gaan met mensen van wie we zeker weten dat ze niet op ons gestemd hebben. Sinds september 2019 gaan we maandelijks op pad. Niet om een hoogdravende analyse te maken van de politieke crisis, wél om te begrijpen wat een progressieve volksvertegenwoordiger vandaag kan doen. Dat leidde tot 3 belangrijke vaststellingen.

Vaststelling 1: mensen liggen wel degelijk wakker van de politiek

Wanneer we bij mensen aanbellen, introduceren we ons als nieuwkomers die voor de politiek kiezen terwijl iedereen er zich van lijkt af te keren. Onze openingsvraag luidt: wat vindt u van de politieke toestand? Het hoeft niet te verbazen dat de reacties daarop uitsluitend negatief zijn.

Onze tweede vraag is wat constructiever: als u volgende week premier zou worden, waar maakt u dan uw prioriteit van? De reacties hierop zijn te verdelen in twee categorieën. Tot de eerste categorie behoren mensen die ook deze vraag aangrijpen om zich negatief uit te laten: 'alle zakkenvullers ontslaan', of 'de hele boel afschaffen'. Maar daarnaast is er de categorie die politieke thema's aanhaalt: werk, pensioenen, mobiliteit en, soms, migratie. En wat opvalt: ook mensen die zeggen dat ze van de politiek afgehaakt zijn, zijn goed op de hoogte. Dat blijkt wanneer ze aanhalen hoe lang de regeringsvorming al duurt. De personen die we spraken, ook degenen die niet gestemd hebben, zijn geïnformeerd en geopinieerd. Alleen: hun meningen bereiken het parlement niet.

Vaststelling 2: we delen meer dan we denken

We gingen op pad in heel het land, van Ninove en Tilleur, tot Molenbeek, Ham, Marcinelle en Denderleeuw. En daaruit volgt een tweede vaststelling: je kan niet besluiten dat één landsdeel de politiek beter of slechter gezind is, of dat één thema vaker in Frans- of Nederlandstalig België wordt aangehaald.

Je zou, gezien de verkiezingsuitslag, kunnen verwachten dat migratie vaker wordt aangehaald in Vlaanderen, maar de breuklijn valt in onze ervaring niet zozeer regionaal te trekken, dan wel qua sociale klasse. Mensen in precaire situaties – armere buurten, slechtere gezondheid, lager opgeleid – verwijzen makkelijker naar migratie als politieke prioriteit.

Wat ons evengoed verbaast, is dat Vlaams Belang-kiezers niet noodzakelijk extremer tegenover migratie staan dan andere kiezers. Postelectoraal onderzoek bewijst dat: de kiezers zijn minder extreem dan de partijen waarop ze stemmen; bovendien blijkt dat er geen groot spagaat is in de publieke opinie tussen Vlamingen en Walen (Figuur 1).¹ We delen dus meer dan we denken. Het uitvergroten van verschillen en het verkleinen van overeenkomsten doen de politieke partijen, niet de kiezers.

Vaststelling 3: niemand wil ons land splitsen

De derde vraag die we stelden, was of mensen nog geloven in ons land. En daaruit volgt de meest verrassende vaststelling: hoewel we in de eerste plaats het gesprek aangaan met anti-stemmen, wil niemand van onze gesprekspartners België splitsen. Een efficiënter systeem en concrete oplossingen zijn nodig, maar sommige gespreksgenoten willen nog liever terug naar één parlement, dan het verlamde systeem van vandaag in stand te houden.

Onderzoek bevestigt ook dit: 22% van de kiezers wil opnieuw een unitair België. Zelfs 12% van de N-VA-stemmers is hier voorstander van, en maar liefst 22% van de Vlaams Belang-stemmers.² Kiezers, over alle ideologieën en partijen heen, zijn niet ons land maar de politiek zelf beu.

DRIE UITDAGINGEN

Deze vaststellingen zijn geen harde wetenschap, maar ze stemmen tot nadenken. Hoe kunnen we de voorkeur voor België rijmen met de steun voor separatistische partijen? Hoe kan het dat de verkiezingsuitslag verschillen zo benadrukt, terwijl we zo veel delen? En waarom spreken we van 'anti-politiek' terwijl zoveel burgers de politiek van dichtbij volgen?

Zelf heb ik het antwoord niet. Desalniettemin durf ik drie werven suggereren waaraan progressieve partijen de komende jaren werk hebben – drie domeinen waarop extreme partijen hun verhaal vandaag beter uitgewerkt hebben dan wij. Dat zijn: inhoud, emoties en identiteit.

Uitdaging 1: inhoud binnen het Overton-window

Een veel gevoerde discussie binnen progressieve partijen is of die zich harder moeten opstellen op thema's als migratie. Door op te schuiven naar rechts, zou een partij 'tonen dat het signaal van de kiezer gehoord werd'. Dat is de strategie van de Deense socialisten die voortaan een harde migratiepolitiek voeren.

Evengoed kan je verdedigen dat een partij haar eigen narratief beter aan de man moet brengen. 80% van de kiezers voor wie klimaat prioritair was, heeft Groen gestemd. Dit leverde ons pakweg 10% op. Moeten we meer mensen van het belang van klimaat overtuigen om te groeien?

Een goed kader om dit dilemma te beslechten is het 'Overton window': een concept dat ervan uitgaat dat er een 'venster' bestaat van aanvaardbare ideeën.³ Wat binnen het venster valt, wordt beschouwd als normaal. Wat erbuiten valt is radicaal, of ondenkbaar.

Onderzoek van Cas Mudde hierrond toont aan dat een rechts narratief overnemen geen winst oplevert, maar alleen extreemrechtse opvattingen verder normaliseert.⁴ Zo'n strategie doet het venster van Overton dus opschuiven naar rechts. Voor progressieven is dat contraproductief.

Gelukkig is er ook de tweede optie: we overtuigen meer kiezers van onze eigen agenda. Kiezersonderzoek toont aan dat de partij die de thema's die voor kiezers het belangrijkst zijn beheerst, de verkiezingen wint.⁵ Migratie was volgens kiezersonderzoek van Kantar het belangrijkste thema in België.⁶ Maar in alle ons omringende landen is klimaat prioriteit nummer 1. Het komt er dus niet alleen op aan kiezers te overtuigen, maar wel de thema's te beheersen.

Willen we als progressieve partij de toon bepalen, dan zullen we kiezers ervan moeten overtuigen dat wij als partij bezig zijn met hun problemen, dat hun bekommernissen onze bekommernissen zijn. Zonder het venster van Overton te laten opschuiven naar rechts. Hoe? Niet door een lightversie te worden van rechts in de hoop een electoraal graantje mee te pikken. Maar door naast de inhoud, ook aan politiek te doen met emoties.

Uitdaging 2: politieke emoties laten spreken

Dat politieke emoties belangrijk zijn, is een idee van de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum Samengevat stelt zij dat politiek om twee belangrijke redenen niet zonder emoties kan.⁷

Ten eerste is emotionele betrokkenheid nodig om belangrijke projecten die inspanningen vereisen, te doen slagen – denk aan solidariteit met zwakkere groepen, materiële herverdeling, en, jawel, klimaat. Hierin herken ik de missie van mijn eigen partij, die ik dagelijks in het parlement probeer uit te dragen.

Ten tweede zijn emoties nodig om de krachten in de samenleving die eigenbelang voorop stellen, door anderen te kleineren, tegen te gaan. Ik denk aan hoe extreemrechts werkt, met oproepen tegen de komst van asielcentra, het verspreiden van foutieve informatie, enzovoort.

Deel van onze uitdaging zal zijn om emoties op te wekken die ingaan tegen deze dynamiek – een alternatief voor de angst waarop extreemrechts teert. Jan Callebaut wees er recent nog op in De Morgen⁸: we moeten weer durven dromen, onszelf minder verliezen in details, en opnieuw het grotere toekomstperspectief schetsen.

Tegelijk lijkt de politieke context om hoopvolle emoties uit te stralen alleen maar moeilijker te worden. Uit de gesprekken die wij voeren, komt vooral boosheid over de huidige politieke toestand naar boven, los van politieke voorkeur.

Ik durf dus stellen dat zolang de woede toeneemt, het almaar moeilijker wordt voor een progressieve partij om mensen van vooruitgang te laten dromen. Maar de ontevredenheid over wat vandaag misloopt, kan ook worden vertaald naar hoop in een project dat dit verandert. Dat is de tweede uitdaging: we moeten het negatieve doemdenken ombuigen in een positieve droom. En daarin speelt een derde concept ook een rol: identiteit.

Uitdaging 3: identiteit is ook van ons

Dat we verbaasd zijn dat bijna iedereen nog in ons land gelooft, komt omdat separatistische partijen samen bijna 50% van de stemmen halen, en zichzelf opwerpen als spreekbuis van 'de Vlaming'. Ze spreken mensen aan op hun Vlaamse identiteit, en creëren allerlei tegenstellingen: Vlamingen versus nieuwkomers, Vlamingen versus Walen, enzovoort. Zo proberen ze een groot deel van de bevolking aan te spreken, en andere socio-economische identiteiten te negeren.

De feiten spreken dergelijke tegenstellingen tegen, maar de sociologen Meuleman en Van Hootegem stelden vast dat frames bepalender zijn voor de publieke opinie dan feiten.⁹ Hoe langer rechts hiermee doorgaat, hoe groter het risico dat hun frame werkelijkheid wordt. Mensen gaan geloven dat ons land niet werkt, ook al zijn ze geen voorstander van een onafhankelijk Vlaanderen.

Progressieve partijen tasten intussen in het duister. Vroeger bepaalde identiteit – niet nationaal maar socio-economisch – vrij duidelijk je politieke strekking. Je wist welke partij jouw socio-economische belangen vertegenwoordigde. Dat is niet langer het geval: de traditionele politieke identiteiten bestaan niet meer. Die leemte wordt ingevuld door nationalistische partijen, die zonder tegenkanting de Vlaamse identiteit als politiek relevant etaleren. Ze slaan zo twee vliegen in één klap: zij bepalen wat het is om 'Vlaming' te zijn én ze spreken mensen politiek aan op hun Vlaamse identiteit.

Progressieve partijen moeten hierop een antwoord vinden, dat volgens mij moet focussen op twee aspecten. Ten eerste moet progressief Vlaanderen een alternatief discours ontwikkelen over wat het betekent om Vlaming en Belg te zijn: wie niet weet hoe de identiteit van een maatschappij wordt ingevuld, kan de grenzen van die maatschappij niet trekken. Dat bemoeilijkt een consequent discours ten aanzien van de excessen, waar rechts van profiteert. Mensenrechten kunnen een leidraad zijn, in plaats van cultuur.

Maar ten tweede moeten progressieve partijen ook hard nadenken over de identiteit van hun kiezers. Ze moeten durven bepalen wie zij vertegenwoordigen – dat is niet de hele bevolking – en moeten een sociaal alternatief vinden voor de Vlaamse identiteit die rechts propageert, een identiteit die de zorgen van de burgers vat. Kiezers bepalen hun stem immers niet enkel op basis van een inhoudelijk programma. Ze kiezen omdat zij vertegenwoordigd willen worden. Materiële zorgen bestaan, maar zijn niet genoeg om mensen tot actie aan te sporen. Het is de betekenis die eraan gegeven wordt die doorslaggevend is, en die hangt samen met identiteit.

CONCLUSIE

We verkeren vandaag in een politieke crisis. Daarover is iedereen het eens. Maar een dertig jaar oude analyse zal ons niet vooruit helpen. We moeten opnieuw anders durven denken.

De drie uitdagingen die ik hierboven heb benoemd, moeten worden aangepakt. Zelf kan ik het antwoord niet geven. En net zoals de voorbije dertig jaar het geval is geweest, zal het antwoord niet gevonden kunnen worden in de partijsecretariaten van het land. Wie echt bekommerd is om de zorgen van de burgers, moet naar hen luisteren.

We zullen de straat dus blijven opgaan. Onze tocht door België gaat verder. Maar voor de geloofwaardigheid van de politiek is het belangrijk dat niet alleen wij dit doen. Iederéén moet durven buitenkomen. Durven luisteren. En opnieuw durven dromen. Alleen dan zal een geloofwaardig progressief project weer kans op slagen hebben.

VOETNOTEN

1. De Standaard, 'Het land is minder verdeeld dan de stembus', 05/06/2019, https://www.standaard.be/cnt/dmf20190604_04444607.↑
2. Knack, 'Het verkiezingsrapport: zes foute stellingen', 07/01/2020, https://www.knack.be/nieuws/belgie/het-verkiezingsrapport-zes-foute-stellingen/article-normal-1550747.html.↑
3. New York Times, 'How the Politically Unthinkable Can Become Mainstream', 26/02/2019, https://www.nytimes.com/2019/02/26/us/politics/overton-window-democrats.html.↑
4. Humo, Cas Mudde: 'Het is vandaag bijna modieus geworden om anti-links te zijn', 02/04/2018, https://www.humo.be/humo-archief/388921/cas-mudde-politicoloog-het-is-vandaag-bijna-modieus-geworden-om-anti-links-te-zijn.↑
5. Knack, 'Het verkiezingsrapport: zes foute stellingen', 07/01/2020, https://www.knack.be/nieuws/belgie/het-verkiezingsrapport-zes-foute-stellingen/article-normal-1550747.html.↑
6. Idem.↑
7. Martha Nussbaum, 'Politieke emoties waarom een rechtvaardige samenleving niet zonder liefde kan'.↑
8. De Morgen, 'Als ik aan het hoofd stond van een traditionele partij, dan zou ik bang zijn voor nieuwe verkiezingen',14/01/2020, https://www.demorgen.be/politiek/als-ik-aan-het-hoofd-stond-van-een-traditionele-partij-dan-zou-ik-bang-zijn-voor-nieuwe-verkiezingen~b96bfed7/.↑
9. Knack, 'Asiel verkopen als een bedreiging werkt: Theo Francken is niet voor niets de populairste politicus', 14/01/2020, https://www.knack.be/nieuws/belgie/asiel-verkopen-als-een-bedreiging-werkt-theo-francken-is-niet-voor-niets-de-populairste-politicus/article-longread-1553037.html.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 2 (februari), pagina 15 tot 20

• groen
• links
• België

HOE KAN LINKS WEER WINNEN?

De uitbouw van een digitale oorlogs­machine

Jurgen Masure

Mijn tocht door België

Jessika Soors

Een progressieve invulling van identiteit

Erik De Bruyn