Door de natuur mateloos te exploiteren en natuurlijke habitats te vernietigen, openen we een doos van pandora. Wetenschappers wijzen al langer op de link tussen het toenemende risico op epidemie-uitbraken en de verstoring of vernietiging van natuurlijke habitats, waarbij virussen veel sneller overgaan van wilde dieren op mensen.¹,² De menging tussen 'ons' en 'hen' is een kritieke factor.

Het probleem van de epidemieën is echter maar één aspect van de alarmerende ecosysteemdestructie die de aan de gang is. Er zijn ook het kritische verlies aan biodiversiteit en de klimaatverandering. De Zweedse wetenschapper Johan Rockström en collega's identificeerden 'planetaire grenzen', limieten van de ecosysteemcapaciteit die we niet mogen overschrijden. Dat doen we momenteel wel, en op diverse fronten tegelijk. Het gaat grondig fout met biodiversiteit, klimaat, verandering van landgebruik maar ook – en veel minder bekend – met de biogeochemische stikstof- en fosforcycli.³ Het verlies aan biodiversiteit is het meest alarmerende probleem. Volgens de wetenschappers zelfs een stuk erger dan de klimaatverandering, die ons op zich al op een pad naar zelfvernietiging zet.

HET VERLIES AAN BIODIVERSITEIT IS HET MEEST ALARMEREND

Om de biodiversiteit en het natuurlijk kapitaal te beschermen, wordt daarom bij voorkeur zo snel mogelijk 30 à 50% van de landoppervlakte en van de zeeën beschermd.⁴ Een afgelaste VN-conferentie over biodiversiteit moest dienen om initiatieven daartoe bijkomende impulsen te geven. Zal dat lukken na COVID-19?

De huidige excessen van ecosysteemdestructie een halt toeroepen, is nog dringender. De druk op notoire milieuvernielers, zoals Brazilië onder het regime van Jair Bolsonaro, kan omhoog. Vanuit Europa kan dat door een economisch embargo. Andere kritische regio's bevinden zich in Centraal-Afrika en Zuid-Oost Azië, in het bijzonder Indonesië. Industrieën die verantwoordelijk zijn voor de systematische ontbossing daar, moeten worden drooggelegd. Door in Europa volop in te zetten op lokale, duurzame en gesloten kringlopen kunnen we daar substantieel aan bijdragen. Onze consumptiepatronen aanpassen, is een eerste stap in die richting.

De druk op ecosystemen wordt ook versterkt door de stijgende wereldbevolking. Vijfig jaar geleden waren er 3,7 miljard mensen, nu zijn er net geen 8 miljard. Dat impliceert dat de duurzaam beschikbare ecosysteemdiensten per persoon sedert 1970 meer dan gehalveerd zijn. Of anders gesteld, dat onze toegelaten ecologische voetafdruk meer dan twee keer zo klein moet zijn en verder blijft afnemen. Aansturen op sociaal rechtvaardige ontwikkeling en degelijk onderwijs in de landen met de hoogste bevolkingsaangroei kan de druk helpen verlichten, omdat de demografische evolutie daardoor ombuigt. Die strategie kan nauw aanleunen bij de vorige omtrent het stoppen van milieudestructie. Studies brengen gedetailleerd in kaart hoe zo'n win-winsituatie kan ontstaan.⁵

TE VEEL SPECIALISATIE MAAKT TE KWETSBAAR

De coronacrisis legt de zwakke punten van het geglobaliseerd en hypergespecialiseerd marktsysteem bloot. Duurzaamheidsexperts wijzen al langer op de nood aan kortere, lokale ketens en hogere robuustheid. Maar er is blijkbaar steevast een ramp nodig om iedereen daar – hopelijk – van te overtuigen.

Flexibiliteit en weerstand tegen schokken (klimaat, voedsel, epidemieën) worden zonder twijfel een nieuwe randvoorwaarde voor onze modus operandi. Dat komt omdat we op ecologisch vlak nu al te ver doorschieten, maar de effecten daarvan zich pas met vertraging manifesteren. Het is niet ondenkbeeldig dat, zoals een leger reservisten kan oproepen die in hun dagelijkse leven iets anders doen dan militair zijn, we dat soort flexibiliteit in de toekomst goed zullen kunnen gebruiken voor niet-militaire doelen. De eerste experimenten in die zin duiken ondertussen ook op: vluchtelingen en tijdelijke werklozen die landbouwers helpen oogsten; de ombouw van Franse TGV-treinen naar rijdende hospitalen of Formule 1-teams die beademingsmachines bouwen. Maar evengoed burgers die hun buren van warme maaltijden voorzien of thuis mondmaskers stikken. Het stemt tot optimisme dat we ons spontaan aanpassen en er ongeziene vormen van solidariteit uit het niets opduiken. Maar de regels zijn daar niet op voorzien. Er komt vandaag wettelijke loodgieterij aan te pas om dat allemaal (tijdelijk) mogelijk te maken en er rijzen vragen over de legitimiteit van de haastige oplossingen. Waarom bouwen we dat gezond verstand en aanpassingsvermogen niet structureel in? Het is een illusie te denken dat COVID-19 een eenmalig feit blijft. Nú is het moment om ons voor te bereiden op de volgende crisis en een nieuwe reeks inderhaast genomen bazooka-maatregelen te vermijden.

HET BEGIN VAN WELLICHT MEER ELLENDE

COVID-19 is nog niet eens de belangrijkste dreiging. De hogergenoemde overschrijding van de grenzen van de planetaire draagkracht is dus veel gevaarlijker. Alleen is COVID-19 een onmiddellijke en zichtbare dreiging, en zijn klimaatverandering of verlies aan biodiversiteit trage en weinig zichtbare processen. Mensen zijn biologisch geprogrammeerd om aan een onmiddellijke dreiging dichtbij meer aandacht te schenken dan aan een traag aankomend maar groter gevaar ver weg. Dat was een goede eigenschap toen we nog jagers-verzamelaars waren, maar nu werkt het contraproductief. We verzeilen in het boiling frog syndrome: de kikker die langzaamaan gekookt wordt, springt niet uit de kookpot vóór het te laat is. Als we ons reflexgedrag niet weten aan te passen op basis van rationele risicobeheersing zullen we daar een ontstellend hoge prijs voor betalen.

Klimaatexperts, en zelfs banken⁶, hameren al jaren op het feit dat nu massaal investeren in klimaatmaatregelen in de toekomst een economisch veelvoud aan schade zal vermijden. Toch gaat de CO₂-uitstoot bijlange niet snel genoeg naar beneden – in de EU daalt ze traag maar mondiaal neemt ze zelfs nog toe.⁷

Er is ook al geruime tijd bekend wat er op ons afkomt; het IPCC publiceerde al in 2007 op dat vlak een mijlpaalrapport. Voor onze regio zijn dat onder meer extremere weersfenomenen, nattere winters en drogere zomers. De huidige droogte en die van de vorige paar jaar zijn derhalve al een behoorlijke tijd geleden voorspeld, met een hoge graad van zekerheid. Waarom hebben we dan de twee voorbije decennia geen grote waterbuffers aangelegd? Nu schieten vooruitziende partijen zoals het West-Vlaamse Inagro⁸ of de provincie Antwerpen⁹ in actie, maar het had al veel vroeger veel meer kunnen zijn als duurzame ruimtelijke ordening in Vlaanderen een issue geweest was op het moment dat men dit allemaal kon weten.¹⁰

Voor het voedselsysteem kunnen gelijkaardige bedenkingen worden gemaakt. Wat als oogsten vaker gaan mislukken? Of voor het stedelijk hitte-eiland, dat we preventief veel beter ingedijkt konden hebben door onze steden versneld te vergroenen. De steeds nieuwe hitterecords leiden nu tot een stedelijke hel in de zomer, terwijl de klimaatopwarming nog maar ingezet is.

Corona doet nog een bijkomend gevaar binnensluipen. Als de huidige crisis leidt tot de conclusie dat we beter meer verspreid in het groen gaan wonen en liefst de auto gebruiken om ons geïsoleerd en virusveilig te verplaatsen, dan dreigt de remedie erger te worden dan de kwaal (nog meer grondverzegeling en hydrologische problemen, minder natuur, meer verkeerscongestie, hoger energieverbruik, meer uitstoot, hogere infrastructuur- en materiaalimpact). Maatregelen die steden op een slimme manier duurzamer en klimaatvriendelijker maken, leiden tegelijkertijd tot een verhoging van de stedelijke leefkwaliteit. Als die kwaliteit op voldoende aspecten geborgd kan worden, valt de druk om de omgekeerde beweging te maken weg. Het valt daarom te hopen dat een kortzichtige reflex de transitie naar een duurzamer stedelijk Vlaanderen niet op de helling zet.

DE EUROPESE GREEN DEAL ALS UNIEKE KANS

De respons op deze crisis had Europees moeten zijn. Nu zijn we getuige van een beschamend schouwspel van individuele lidstaten die proberen hun binnenlandse situatie zo goed mogelijk te redden. Zo'n scenario is niet voor herhaling vatbaar. De conclusie is dat Europese samenwerking nog belangrijker wordt.

De Europese Green Deal¹¹ moet het werkkader worden dat het post-COVID antwoord structureert. Dat idee circuleert ook op het hoogste Europese niveau. Vicevoorzitter van de Europese Commissie, Frans Timmermans, en pionier Bertrand Piccard, bekend van de Solar Impulse, schrijven in een opiniestuk: 'It is a false contradiction to say that the Green Deal is a luxury we cannot afford. (…) Doing more of the same as a rescue package cannot be the answer'.¹²

Het beste wat we momenteel hebben aan milieu- en klimaatwetgeving is er in hoge mate gekomen dankzij de EU. België hinkt zo al systematisch achterop met zijn milieu- en klimaatdoelstellingen, hoe was dat geweest zonder Europese regelgeving?

De sleutels voor de aanpak van de grote uitdagingen van vandaag liggen voor ons wel degelijk op Europees niveau. Als Europa iets betekent in de wereld, dan is dat in belangrijke mate omdat we op het vlak van milieu en klimaat (vooralsnog) aan de top staan. Door naar een ambitieuze win-winsituatie te streven in de aanpak van de huidige gezondheidscrisis, kunnen we van het ongeluk een geluk maken en bewijzen dat we dit leiderschap waard blijven. Voluit voor de Green Deal gaan vergt veel lef en creativiteit, maar kan burgers en bedrijven ook weer goesting doen krijgen in de toekomst. In tegenstelling tot nogal wat technocratisch EU-beleid uit het verleden, neemt de Green Deal een sociaal rechtvaardige transitie als uitgangspunt aan: 'Our responsibility is to make sure that this transition is a just transition, and that nobody is left behind as we deliver the European Green Deal.'

Eén van de pijlers voor de Green Deal wordt een renovation wave.¹³ Het verduurzamen van de gebouwde omgeving is beperkt afhankelijk van nieuwbouw, en vooral een kwestie van renovatie en opwaardering van de bestaande gebouwen. Energetische retrofit beperkt niet alleen het energiegebruik en de CO₂-uitstoot. Mits een juiste aanpak worden er tegelijkertijd een rist individuele en maatschappelijke co-benefits gerealiseerd. In eerste orde zijn dat meer comfort en een gezonder binnenklimaat, minder energie-armoede, minder absenteïsme en hogere productiviteit in werkomgevingen, een hogere vastgoedwaarde en meer toekomstbestendigheid. Ingebed in strategieën van duurzame stedelijke en ruimtelijke ontwikkeling komen daar nog verminderde energie-afhankelijkheid, besparingen op sociale- en gezondheidsuitgaven, minder vervuiling, een veiligere en gezondere leefomgeving, meer duurzame lokale tewerkstelling en minder verkeerscongestie met de daaraan verbonden economische verliezen bovenop.

Renovatie, door middel van een individueel of een stedelijk project, kan ook meer groen, waterbuffering en een beter adaptatievermogen met zich meebrengen. Een voorbeeld, dat in het licht van de huidige crisis relevant kan zijn, is de renovatie van een desolate woontoren uit de jaren 1960 in Parijs. Rond het gebouw werd een nieuwe mantel van terrassen en wintertuinen gedrapeerd. Afgezien van alle andere verbeteringen, maakt de nieuwe buitenruimte of binnentuin bij elk appartement een lockdown een stuk draaglijker.¹⁴

De renovatiegolf laat ook toe de hernieuwbare energieproductie op en rond gebouwen drastisch te verhogen omdat hernieuwbare energie-installaties slim in het retrofitpakket ingevoegd kunnen worden. De hogergenoemde co-benefits verhogen hierdoor nog eens.

Door nieuwe procesopzetten en financieringsmechanismen zoals one-stop-shops is het mogelijk om opgeschaalde gebouwrenovatie daadwerkelijk van de grond te laten komen.¹⁵

Een Europese klimaatwet moet de Green Deal op de sporen zetten voor alle sectoren: transport, energie, landbouw, gebouwen en industrie met in het bijzonder staal, cement, ICT, textiel en chemie.

Is daar ook draagvlak voor? Het lijkt een eeuwigheid, maar nog geen jaar geleden tekenden 270.000 Belgen Sign for my Future's oproep voor een duurzame en klimaatneutrale toekomst. Er werd toen ook een rapport neergelegd dat aangeeft welke paden België daarvoor kan bewandelen.¹⁶ De aanbevelingen kunnen onmiddellijk dienen als lokale vertaling van de Green Deal-principes. Ook een nieuw rapport van een groep academici, die het 'post-COVID' herstel onder de loep nemen, legt dezelfde links.¹⁷ Nu is het moment om te investerenin de duurzame infrastructuren van de toekomst. Mits die investeringen goed overdacht worden, dienen ze een driedubbel doel: herstel op de korte termijn, verhoogde robuustheid en duurzaamheid op de lange termijn.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2020: #BeterNaCorona van Samenleving & Politiek.

VOETNOTEN

1. 'Tip of the iceberg': is our destruction of nature responsible for Covid-19? The Guardian, 18.03.2020, https://www.theguardian.com/environment/2020/mar/18/tip-of-the-iceberg-is-our-destruction-of-nature-responsible-for-covid-19-aoe.↑
2. De volgende pandemie kan morgen al uitbreken, De Standaard, 18.04.2020, https://www.standaard.be/cnt/dmf20200417_04925401.↑
3. Stockholm Resilience Centre, The nine planetary boundaries, https://www.stockholmresilience.org/research/planetary-boundaries/planetary-boundaries/about-the-research/the-nine-planetary-boundaries.html.↑
4. https://www.wysscampaign.org/ en https://www.campaignfornature.org/.↑
5. Bijvoorbeeld: Southeast Asia's forests - their future affects ours, EU Science Hub, 21.05.2019, https://ec.europa.eu/jrc/en/science-update/southeast-asia-s-forests-their-future-affects-ours en Estoque, R.C. et al. (2019), The future of Southeast Asia's forests, Nature Communications 10, 1829, https://www.nature.com/articles/s41467-019-09646-4.↑
6. Energy Darwinism II: Why a Low Carbon Future Doesn't Have to Cost the Earth, Citi GPS, 2015, https://www.ourenergypolicy.org/wp-content/uploads/2015/08/ZTGI.pdf.↑
7. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Greenhouse_gas_emission_statistics en https://ourworldindata.org/co2-and-other-greenhouse-gas-emissions (op basis van data aangeleverd door Oxford University).↑
8. Pps-waterbuffer op jouw landbouwbedrijf, Inagro, https://www.inagro.be/waterbuffer.↑
9. Droogtecoördinator: "Waterpeilen staan nu al bijna even laag als tijdens droge zomers van 2018 en 2019", VRTNWS, 16.04.2020, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/04/16/droogtecooerdinator-antwerpen-waterpeilen-staan-nu-al-bijna-eve/.↑
10. Bijvoorbeeld: Vandevyvere, H. (2010), Strategieën voor een verhoogde implementatie van duurzaam bouwen in Vlaanderen. Toepassing op het schaalniveau van het stadsfragment, KU Leuven, pp. 25-26; 218-220; 424, https://lirias.kuleuven.be/bitstream/123456789/269336/1/ManuscriptLirias.pdf.↑
11. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/e%20n/ip_19_6691.↑
12. Bertrand Piccard en Frans Timmermans, Which world do we want after COVID-19? Euractiv, 16.04.2020, https://www.euractiv.com/section/energy-environment/opinion/which-world-do-we-want-after-covid-19/.↑
13. In focus: Energy efficiency in buildings, European Commission, 17.02.2020, https://ec.europa.eu/info/news/focus-energy-efficiency-buildings-2020-feb-17_en.↑
14. Transformation de la Tour Bois le Prêtre - Paris 17 - Druot, Lacaton & Vassal https://www.lacatonvassal.com/index.php?idp=56 en https://www.dezeen.com/2013/04/16/tour-bois-le-pretre-by-frederic-druot-anne-lacaton-and-jean-philippe-vassal/.↑
15. Smart Cities Information System (2020), Upscaling urban residential retrofit for the EU's low carbon future: Challenges and opportunities, https://smartcities-infosystem.eu/sites/www.smartcities-infosystem.eu/files/document/scis_policy_paper_2_urban_residential_retrofit_web.pdf.↑
16. Wyns, T. et al (2019), A Net-zero Greenhouse Gas Emissions Belgium 2050 - Initiating the debate on transition policies, https://www.kuleuven.be/duurzaamheid/rapport-sign-for-my-future.↑
17. Gemenne, F., What could and should happen to climate action following the Covid-19 lockdown, in: Moreau, Y, Servais, O. et al (2020), Societal Exit from Lockdown, p. 163-165 http://www.crilux.be/wp-content/uploads/2020/04/Doc_Deconfinement_21-avril-2020.pdf.↑

• Corona
• biodiversiteit
• klimaat
• Green Deal
• #beternacorona