'De ongelijkheid in de wereld van vandaag ligt niet ver af van het begin van de 20e eeuw, het hoogtepunt van het westerse imperialisme,' concluderen auteurs van het World Inequality Report voor het jaar 2022.¹ Als onderzoeker kijk ik altijd erg uit naar de publicatie van dit rapport. Door de rijkste bevolkingsgroepen in verschillende landen te verdelen in percentielen van 10%, 1%, 0,01% of zelfs 0,001% op basis van hun verhouding tot de rijkdom en het inkomen waarover zij beschikken, en ze te vergelijken met de rest van de bevolking, geeft dit document het meest actuele beeld van de omvang van de ongelijkheid in de wereld. Dit jaar is de ongelijkheid, in vergelijking met de voorgaande jaren, wat rijkdom en inkomen betreft alweer toegenomen. Dat is misschien niet zo verbazend. De rijken hebben geprofiteerd van de Covid-19 crisis. Het aantal miljardairs heeft een nieuw hoogtepunt bereikt en Jeff Bezos, de rijkste man ter aarde, schoot zichzelf de ruimte in.

Maar ik heb me altijd afgevraagd wie er nu precies achter die 1%, of – nog fascinerender – die 0,001% schuilgaat. Wat voor mensen zit er achter deze kleine getallen? Hoe zijn ze zo puissant rijk geworden? Hoe zijn ze met elkaar verbonden? En ten slotte, als deze kleine percentages van de superrijken in elk land toenemen, zijn ze dan vergelijkbaar in hun 'één procent-zijn' in verschillende natiestaten?

BEELDEN OVER MONDIALE MACHTSELITE

In de publieke verbeelding zijn de zogenaamde 'één procent' extreem rijke mensen met goede connecties, opgeleid in exclusieve scholen en topuniversiteiten, die tijd doorbrengen in de grote wereldsteden, die gekenmerkt worden door bijzondere culturele referenties en consumptie van luxegoederen en -diensten, die zeer mobiel zijn met hun privéjets en superjachten, en in het algemeen de burgers van de wereld zijn. Zeer rijke wereldburgers.

Sommige van deze 'één procent' bekleden posities in de politiek, of hebben de touwtjes in handen van de grootste multinationals, of wonen regelmatig mondiale beleidsbepalende bijeenkomsten bij, zoals het Economisch Wereldforum of de Bilderberggroep. Dit alles spreekt tot de verbeelding. Als het aantal van deze mensen extreem klein is en zij al in het bezit zijn van meer dan de helft van de rijkdom en het inkomen in de wereld², dan zouden zij, naast hun politieke aanwezigheid, deel kunnen uitmaken van een mysterieuze 'mondiale machtselite', die aan de touwtjes van de wereld trekt. Maar is dat ook echt zo?

De ideeën over het bestaan van deze machtselite van wereldleiders is niet iets dat alleen de gemoederen van samenzweringstheoretici heeft beziggehouden. Interessant is dat sentimenten over de opkomst van de 'mondiale machtselite' zowel bij politiek rechts als bij politiek links aanwezig zijn, en bij beiden gebruikt worden om kiezers te trekken. 'Maar de elites, die alleen maar meer geld willen binnenhalen voor mondiale bedrijven, negeren de zorgen van de Amerikaanse kiezers'³, zegt Donald Trump. Evenzo betoogt Bernie Sanders: 'We hebben een Democratische Partij nodig die geen partij is van de liberale elite, maar van de arbeidersklasse[...], waar kandidaten praten met werkende mensen en niet hun tijd besteden aan het inzamelen van geld voor de rijken en de machtigen'.⁴

Al deze zorgen over de opkomst van één bedreigende groep machtigen brachten mij ertoe de vraag te stellen: bestaat er werkelijk zoiets als de 'mondiale machtselite'? Trekt die echt aan de touwtjes van de wereld, volgens een gemeenschappelijke agenda?

HET UNIVERSUM VAN ONDERNEMINGEN EN HUN LEIDERS

Toen ik ongeveer vijf jaar geleden aan de Universiteit van Amsterdam begon met mijn onderzoek naar elites⁵, hield de sociale wetenschapswetenschap zich voornamelijk bezig met elitegroepen binnen natiestaten. Franse elites, Amerikaanse elites, Chinese elites. Hun voorkeuren wat betreft kostscholen en topuniversiteiten, welke musea zij steunen, en wat voor existentiële problemen zij ondervinden omdat het voor sommigen van hen zo moeilijk is om extreem rijk te zijn en zoveel macht te bezitten. Slechts een klein onderzoeksgebied heeft zich beziggehouden met de globalisering van sommige van deze nationale elitegroepen. Hoe vaak krijgen zij eigenlijk internationaal onderwijs, aan welke internationale activiteiten nemen zij in de loop van hun beroepsleven deel, en zien zij zichzelf eigenlijk als een 'mondiale elite'?

In mijn onderzoek heb ik me gefocust op de globalisering van een bepaalde elitegroep – bedrijfselites. Dit zijn de CEO's, bestuursleden en eigenaren van deze bedrijven. Het zijn invloedrijke, machtige en vaak extreem rijke mensen die aan de top van grote bedrijven opereren. Dit zijn mensen als Jeff Bezos van Amazon, Sheryl Sandberg van Facebook, of Jack Ma van Alibaba. We noemen ze zakelijke elites omdat ze belangrijke beslissingen nemen over de toekomst en strategieën van hun bedrijven, maar ook omdat die beslissingen onze dagelijkse levens beïnvloeden. Wat zij beslissen zal bijvoorbeeld van invloed zijn op de vraag of u en ik al dan niet werk hebben, wat we eten, en zelfs welke lucht we inademen.

Bedrijfselites zijn dus waarschijnlijk een van de meest interessante groepen om te bestuderen als we bredere vragen willen stellen over de omvang van de huidige eliteglobalisering. Ten eerste zijn zij mogelijk een van de meest geglobaliseerde elitegroepen. Bedrijfselites hebben actief deelgenomen aan de economische globalisering, en zij hebben het meest geprofiteerd van de globalisering van kapitaal, technologie en sociale verhoudingen. Bovendien zijn deze mensen vaak goed ingebed in meerdere elitekringen en hebben zij invloed op heel veel verschillende levensgebieden, niet alleen het bedrijfsleven. Bill Gates is niet alleen medeoprichter van Microsoft, maar ook filantroop. Zijn geld bepaalt hoe het beleid inzake klimaatverandering, vaccinaties en steun aan de wetenschap zal worden uitgevoerd. Ten slotte vormen bedrijfsleven en staten een belangrijke, onverbrekelijke verbinding in moderne kapitalistische economieën. Als het nodig is, kunnen bedrijven de politiek gemakkelijk beïnvloeden. Denk maar aan de jarenlange dreigementen van Shell om uit Nederland te vertrekken naar een land met een gunstiger vennootschapsbelastingklimaat, waarin zij uiteindelijk zijn geslaagd door de verhuizing naar het Verenigd Koninkrijk eerder dit jaar.

In mijn onderzoek heb ik een big data-benadering toegepast om verschillende invalshoeken van de globalisering van de bedrijfselite te bestuderen. Dit betekent dat ik het hele universum van bedrijven en de mensen eromheen heb onderzocht in plaats van me te richten op elitegroepen binnen een paar natiestaten. Mijn dataset bestaat uit zo'n 21 miljoen personen die deel uitmaken van het bestuur van 200 miljoen ondernemingen over de hele wereld.⁶ Ik was vooral geïnteresseerd in het onderzoeken van de verbanden tussen al deze mensen en bedrijven. Ik heb bijvoorbeeld gekeken naar hoe vaak zij in dezelfde raden van bestuur van multinationals zitten, waar zij elkaar ontmoeten en met elkaar omgaan, en hoe zij zich in verschillende elitekringen bewegen. Samenvattend heb ik een reeks bevindingen die allemaal bevestigen dat het misschien nog te vroeg is om te spreken van één mondiale elite met een duidelijk vastgesteld gemeenschappelijk doel.

DYNASTIEKE ONDERNEMINGEN INTERNATIONALISEREN, MAAR BLIJVEN STERK

Mijn eerste bevinding betreft de globalisering van dynastieke ondernemingen, of bedrijven die al eeuwenlang in handen zijn van één familie. Dit zijn bijvoorbeeld de bankclan van de Rothschilds, de productiedynastie van de Faber-Castells, of de oliemonarchen van de Al Saud-familie. Geregeerd worden door één adellijke familie is al eeuwenlang een gebruikelijke manier van zakendoen. Je zou denken: als de wereld geglobaliseerd is, dan zou dit wel eens veranderd kunnen zijn.

En als we kijken naar de bedrijfsstructuren van deze bedrijven die eigendom zijn van dynastieën, zien we inderdaad recente veranderingen. In raden van bestuur en topmanagementteams zien we nu steeds meer mensen met uiteenlopende internationale ervaring die zijn ingebed in invloedrijke internationale netwerken. Zo bestaat de raad van bestuur van Rothschild & Co, een multinationale bank en financiële dienstverlener, uit topmensen met uiteenlopende bedrijfservaring, en geen van hen is een Rothschild. Behalve de CEO van het bedrijf – Alexandre de Rothschild. Dit zou kunnen duiden op een internationalisering van deze familiebedrijven – waarbij de dagelijkse controle over de bedrijven in handen komt van mensen buiten de familie. Maar tot 20% van de leden van de raad van commissarissen van dezelfde Rothschild & Co draagt nog steeds de naam Rothschild. De familieleden zijn niet aanwezig in de raad van bestuur die zich hoofdzakelijk bezighoudt met de dagelijkse bedrijfsactiviteiten, maar zij maken wel deel uit van een raad die verantwoordelijk is voor de algemene strategie en ontwikkeling.

De macht van de beroemde familiebedrijven is er beslist niet minder op geworden, zowel binnen hun bedrijven als in hun landen.

Dit geldt voor een aantal zeer beroemde familiebedrijven die ik heb geanalyseerd. Hoewel het lijkt alsof zij internationaliseren en zich openstellen voor mensen buiten de familie, blijft de voornaamste eigendom en controle in handen van een familie. De macht van dit soort families is er dus beslist niet minder op geworden, zowel binnen hun bedrijven als in hun landen. Ik concludeer dat hoewel de oudste (en waarschijnlijk ook de meest traditionele) bedrijven lijken te internationaliseren in hun management, bedrijfsactiviteiten en eigendomsstructuren, zij in realiteit sterk verbonden blijven met nationale elitegroepen en hun belangen.

ELITES HEBBEN DE NEIGING IN HUN RESPECTIEVE REGIO'S TE BLIJVEN

In de volgende stap heb ik een groter aantal personen geanalyseerd, niet noodzakelijk binnen familiebedrijven, die tegelijk in meerdere raden van bestuur van ondernemingen zetelen. Waarom zou dat er toe doen, naar deze mensen te kijken? Als iemand als Wan Ling Martello, een prominente zakenvrouw, in de raad van bestuur van Alibaba zit en over een paar maanden een bestuursvergadering van Uber bijwoont, naast het feit dat ze bij Nestlé werkt en waarschijnlijk deel uitmaakt van andere belangrijke kringen buiten de bedrijfswereld, dan is zij (en mensen zoals zij) uiterst invloedrijk, rijk en machtig. En omdat dit soort bedrijfsleiders over de hele wereld meerdere machtsposities bekleden, kunnen ze worden beschouwd als – niet minder dan – 'mondiale elite'.

Het eerste wat ik heb gedaan is berekend hoeveel van de bestuursleden van ondernemingen in de wereld daadwerkelijk dit soort grensoverstijgende posities bekleden. Het aantal van deze mensen is relatief klein – slechts maximaal 10% van de bestuursleden in de wereld bekleedt bestuursfuncties in meer dan één land. Wat echter interessanter is, is dat er bepaalde patronen zijn, of 'gebaande paden' zoals ik ze noem, die zij volgen om deze internationale posities te bereiken en de wereldmarkt te betreden. De meerderheid van deze mensen heeft de neiging binnen de eigen regio te blijven, en de grenzen ervan zelden te verlaten. Neem bijvoorbeeld de Belgische bedrijfsleiders. Een klein aantal van hen kan banden hebben met Nederlandse of Franse bedrijven. Maar ze zitten zelden in de raad van bestuur van Indiase of Zuid-Amerikaanse bedrijven. Culturele en geografische afstand is nog steeds van groot belang.

De meerderheid van deze mensen heeft de neiging binnen de eigen regio te blijven, en de grenzen ervan zelden te verlaten.

Ik laat zien dat er op dit moment een paar sterke regionale elitegroepen zijn. Tot de meest prominente daarvan behoren de groeiende Chinese elite, en een reeds gevestigde Europese en Noord-Amerikaanse elite. Zij staan echter niet volledig los van elkaar. Invloedrijke westerse executives zitten soms in de raad van bestuur van grote Chinese bedrijven en vice versa. Toch houden de elites zich vooral bezig met hun eigen regio. Ik concludeer dat het mondiale elitenetwerk eerder gefragmenteerd dan verenigd is vanwege zijn specifieke, regionaal bepaalde structuur. Het is onwaarschijnlijk dat er onder deze regionale elites een verenigde groep bestaat met één duidelijk bepaald sociaal en politiek belang.

ELITES GECONCENTREERD IN GROTE WERELDSTEDEN

Ten slotte vroeg ik me af op welke locaties sommige van de internationaliserende bedrijfselites geconcentreerd zijn. In de publieke verbeelding bouwen elites vaak hun leven op in steden als New York, Londen of Abu Dhabi. Zij vliegen naar bestuursvergaderingen die in zulke steden plaatsvinden, kopen er het vooraanstaand onroerend goed op en consumeren er een bruisend cultureel leven. Dergelijke steden staan er ook om bekend een gunstig klimaat te scheppen voor bedrijven en de mensen die ze runnen. Er is veel financiële activiteit op zulke plaatsen, en in sommige gevallen kunnen multinationals profiteren van een versoepelde vennootschapsbelasting.

Ik ontdekte ongeveer 300 grote steden waar deze globaliserende bedrijfselites opereren.

Ik ontdekte ongeveer 300 grote steden waar deze globaliserende bedrijfselites opereren. Dit zijn gevestigde westerse wereldsteden zoals New York, Londen, Parijs, Amsterdam. Maar ook Aziatische stedelijke reuzen zoals Hong Kong, Singapore of Mumbai. Maar ondanks hun concentratie in deze steden, laat ik zien dat deze elites sterk gehecht blijven aan hun land van herkomst. Zij brengen vaak internationale ervaringen mee naar hun nationale context en dat kan hen helpen om daar succesvol te zijn. De meesten houden sterke banden met hun land van herkomst, waar ze familie hebben wonen en waar ze regelmatig naar terugkeren. Ik concludeer dat de meeste elites, ondanks het feit dat ze geconcentreerd zijn in wereldsteden en genieten van hun bruisende stadservaringen, sterk verbonden blijven met hun nationale elitegroepen.

GRENZEN VAN ELITAIRE GLOBALISERING

Na een paar jaar zoeken naar een 'mondiale machtselite' binnen het bedrijfsleven, concludeer ik dat er (nog) niet zoiets bestaat. Misschien zijn de werkelijk 'mondiale' elites wel te goed verborgen voor de ogen van onderzoekers. Wat ik zie is een zeer kleine groep van geglobaliseerde mensen aan de top van de bedrijfswereld. Zij zijn invloedrijk bij de grootste multinationals ter wereld, zij zijn flexibel in hun keuzes wat reizen, leven en carrière betreft. Maar hebben zij een gemeenschappelijk doel, een agenda die zij samen volgen? Sommigen zouden zeggen van wel – er is een gemeenschappelijke pro-liberale of pro-autocratische opstelling onder de wereldleiders en politici van vandaag. Maar wat ik in mijn studie zie is de afwezigheid van een gemeenschappelijke basis voor de ontwikkeling van een dergelijke agenda. Tenminste onder de bedrijfselites. De meeste van deze topbedrijfsleiders blijven sterk gebonden aan hun natiestaten, aan hun nationale elitekringen, aan hun huizen. Er is nog niet genoeg overeenkomst in 'één procent' om de elites uit verschillende natiestaten te doen uitgroeien tot één machtige groep met sterk gemeenschappelijke belangen en doelstellingen.

VOETNOTEN

1. World Inequality Report 2022, p. 11. https://wir2022.wid.world/.↑
2. Uit het World Inequality Report 2022 blijkt dat de rijkste 10% van de wereldbevolking 52% van het wereldinkomen opstrijkt en 76% van alle rijkdom bezit. https://wir2022.wid.world/.↑
3. https://factba.se/transcript/donald-trump-speech-manchester-nh-august-25-2016.↑
4. https://thehill.com/blogs/blog-briefing-room/news/326820-sanders-defends-trump-voters-i-dont-think-theyre-racists.↑
5. Mijn proefschrift is online beschikbaar op https://dare.uva.nl/search?identifier=eb72328c-9283-4a77-9488-a65da1ae0205. Dit stuk is ook gebaseerd op de resultaten van een aantal academische papers van mij, waarvan de meeste beschikbaar zijn via mijn website https://www.diliaravaleeva.com/.↑
6. Als primaire gegevensbron heb ik de Orbis Bureau van Dijk dataset gebruikt: https://www.bvdinfo.com/. Het aantal personen en bedrijven is een schatting van het aantal observaties in de dataset in 2017.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 1 (januari), pagina 28 tot 33

• macht
• 1%
• bedrijfselite

MACHT

Exorbitante marktmacht maakt economie ziek

Jan Eeckhout

De aard van de 1%

Diliara Valeeva

Alle inkomsten zijn gelijk, maar sommige...

Jan Verschooten

Hoe sterk is het sociaal overleg nog?

Maarten Hermans

De weg naar meer democratisch bestuur in de onderneming

Isabelle Ferreras en Julie Battilana

Als je werkgever een app is

Lode Lauwaert

Stop Facebook

Jeroen Baert

Don't look up: de antiklimaatlobby

Hans Van Scharen

De (on)macht van Alexander De Croo

Kris Hoflack

Het tijdperk van de demagoog

Rob Devos

Taal is klassenstrijd

Karim Zahidi en Robrecht Vanderbeeken

We zijn meer dan veredelde partijsoldaten

Jaro Verberck