Op het ogenblik dat de eerste letter van dit stuk wordt geschreven, is het dag 248 van de brutale invasie van Rusland in Oekraïne. Welke lessen vallen te trekken? Een gedetailleerd relaas van de gebeurtenissen is dagelijks te vinden in kranten en tijdschriften. Hier is het de bedoeling om eens uit te zoomen en een aantal diepere inzichten te ontwaren over deze oorlog en haar implicaties.

DE GRILLEN VAN EEN INSTABIELE, MULTIPOLAIRE WERELDORDE

De wereldpolitiek staat voor enorme uitdagingen. We bevinden ons in een periode van gelijktijdige crisissen die elkaar versterken: oorlog, klimaatcrisis, energiecrisis, economische crisis, vluchtelingencrisis. En dat terwijl er steeds minder bereidheid is tussen de grootmachten om die uitdagingen gezamenlijk aan te pakken. Dat hebben we deels aan onszelf te danken.

Als we wat verder teruggaan in de geschiedenis, zien we dat de voorbije drie decennia van vrede en stabiliteit in Europa zeer uitzonderlijk waren. Die jaren van vooruitgang en globalisering hebben ons in in slaap gewiegd en zelfs in zekere zin roekeloos gemaakt. Of triomfalistisch, zoals Geert Mak dat in zijn boek Grote Verwachtingen (2019) mooi verwoordt. We zijn uit het oog verloren dat het westers model van de liberale democratie in verschillende hoeken van de wereld niet aanvaard wordt. Het idee dat de wereld zich wel zou plooien naar ons, bleek fout. Grootmachten zoals China, Rusland en India volgden ons niet. Toch zijn we met die landen sterke economische banden aangegaan. Dat resulteerde in onevenwichtige handelsrelaties en een negatieve handelsbalans voor de EU in het bijzonder. Het voordeel dat ze daaruit haalden, gebruikten onze 'partners' op hun beurt om ons te beconcurreren. De verschillende energiecrisissen in Europa als gevolg van aanvaringen met Rusland, zijn daar het beste voorbeeld van.

We hebben het in die dertig jaar ook nagelaten om weerbaar te worden. Kritieke infrastructuur zoals havens en gasleidingen werden massaal uit handen gegeven en onze maakindustrie verschoof naar andere delen van de wereld. Ook daar betalen we nu de prijs voor. Het debat over de beveiliging van onze kritieke infrastructuur en reshoring (terughalen van bedrijfsactiviteiten) komt er wanneer het water ons al aan de lippen staat.¹ Daarnaast hebben we onderschat hoe onze praktijken om de bescherming van mensenrechten, democratie en de rechtsstaat op te leggen aan de rest van de wereld, vaak kwaad bloed gezet heeft. Vele landen halen hun neus op voor 'onze' mensenrechten en ontwikkelen zich in de richting van dictatoriale regimes die louter economische belangen nastreven en vrijheid en de rechtsstaat aan hun laars lappen.

Op het moment dat de oorlog in Oekraïne begon, was de internationale machtsbalans al lang zoek. Voor sommigen doet de situatie waarin we nu zitten terugdenken aan de Koude Oorlog, met blokvorming tussen Oost en West. Maar er zijn grote verschillen. De Koude Oorlog had een zekere voorspelbaarheid en was een periode met een stabiele bipolaire machtsstructuur. Dat is nu anders. Tijdens de jaren 1970 en 1980 bestond een heel aantal afspraken en verdragen om ongelukken te voorkomen. Die zijn de laatste decennia grotendeels in de papiermand geëindigd.

De kwetsbaarheid van dit systeem heeft Rusland onderschat toen het besliste om Oekraïne binnen te vallen. De steun voor Rusland in het oosten, die vrij robuust leek, kalft af naarmate Rusland de oorlog verder escaleert. Tijdens de recente samenkomst van de Shanghai Cooperation Organisation (een platform waarin onder andere China, India, Rusland en Turkije zijn vertegenwoordigd) hadden Modi en Xi Jinping een duidelijke boodschap voor Poetin: 'Dit is geen tijd voor oorlog'. Turkije, India en China hebben zich ook openlijk verzet tegen de referenda en de daaruit volgende annexatie van Oekraïens territorium door Rusland. Dat verzwakt de positie van Rusland op het internationale toneel. Het land raakt op die manier meer en meer geïsoleerd. Van samenwerking binnen internationale organisaties is bijna geen sprake meer. De Europese Unie is in sneltempo aan het afkicken van Russisch gas en olie. En de sancties die het Westen tegen Rusland heeft genomen, versmachten delen van de Russische economie.

De Europese Unie is in sneltempo aan het afkicken van Russisch gas en olie. Maar de Russische invloed in andere delen van de wereld breidt zich net uit.

Tegelijk zien we dat de Russische invloed zich in andere delen van de wereld net uitbreidt. Om de isolatie te doorbreken waar het sinds de annexatie van de Krim in 2014 zit, gaat Rusland actief op zoek naar invloed en bondgenoten in Afrika. Dat doet het langs verschillende wegen: diplomatiek, militair en economisch. Begin maart lag binnen de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een resolutie voor die Rusland opriep haar militaire operaties te staken: 141 van de 193 landen steunde de resolutie, 5 landen stemden tegen, 35 onthielden zich en 12 hebben helemaal niet gestemd. Die verhoudingen lagen helemaal anders wanneer je enkel kijkt naar de 54 Afrikaanse VN-lidstaten. Van de 35 onthoudingen kwam bijna de helft van een Afrikaans land (16), van de 12 niet-stemmende landen waren er 9 Afrikaans. Eritrea stemde als enig Afrikaans land tegen.² De Wagner Group – een paramilitaire groepering direct gelinkt aan het Kremlin – is een ander middel van Poetin om zijn invloed in Afrika te vergroten. De groep stuurt huurlingen naar conflictgebieden overal ter wereld om aan invloed te winnen.

De oorlog in Oekraïne is tegelijk een brandversneller voor andere smeulende conflicten in de regio. Zo zien we opnieuw vijandigheden tussen Armenië en Azerbeidzjan, een regio waar Rusland normaal de touwtjes strak in handen heeft. Hetzelfde scenario in Kirgizië. Wat verder naar het oosten, zien we ook ongerustheid over Taiwan. Daar vreest men dat de focus van de Verenigde Staten op de oorlog in Oekraïne, China ertoe zou kunnen verleiden om een militaire doorbraak te forceren.

Maar ook binnen de grenzen van Europa legt de oorlog in Oekraïne bloot welke krachten er spelen. Extreemrechtse partijen zitten er de afgelopen maanden opnieuw in de lift zitten en maken zelfs aanspraak op regeringsdeelname, van Zweden tot Italië. Zij spelen handig in op de angst van de bevolking over het verloop van de oorlog en op de ontevredenheid over stijgende energieprijzen en dalende koopkracht.

DEFENSIE OPNIEUW HOOG OP DE POLITIEKE AGENDA

Wat men in het Kremlin niet had voorzien, is de impact van de oorlog op de defensiestrategie in het Westen. Was de NAVO tot voor kort 'hersendood', zoals Macron in 2019 verklaarde, dan is het militaire bondgenootschap nu opnieuw springlevend. En staan nieuwe landen te popelen om lid te worden. De NAVO heeft vanaf het begin wel heel duidelijk gemaakt dat zij geen directe betrokken partij zijn in het conflict. Dat heeft er alles mee te maken dat Rusland één van de twee grootste kernmachten ter wereld is. De nucleaire doctrine in Rusland zegt dat het gebruik van kernwapens gerechtvaardigd is als Rusland in haar bestaan bedreigd wordt. Voorzichtigheid is geboden.

Maar er heeft wel een paradigmashift plaatsgevonden. Op Europees niveau werden al op de top in Versailles van 10 maart 2022 afspraken gemaakt over de uitbouw van een Europese defensie. Op de NAVO-top in Madrid van juni heeft elke NAVO-lidstaat zich er concreet toe verbonden 2% van hun bbp in het leger te investeren. Het bondgenootschap wordt ook uitgebreid met Finland en Zweden, twee landen die lange tijd erg op hun neutraliteit stonden. Maar nu zij de hete oorlogszuchtige adem van Rusland in hun nek voelen, kiezen zij eieren voor hun geld en vragen het lidmaatschap aan.

WELKE EUROPESE VEILIGHEIDSARCHITECTUUR WILLEN WE?

De uitkomst van de oorlog is op dit moment hoogst onzeker. Tekenend is deze uitspraak van president Zelensky, eind augustus: 'What is the end of the war for us? We used to say peace, now we say victory'. Dat één van beide partijen zich op korte termijn over geeft, is onwaarschijnlijk. Oekraïne boekt grote terreinwinst, maar heeft niet de capaciteit om al het door Rusland veroverd gebied te heroveren. Rusland zit militair in de verdrukking, maar heeft nog altijd kernwapens en een algemene mobilisatie achter de hand. Een vredesovereenkomst waarbij Rusland en Oekraïne instemmen met een terugkeer naar de situatie van voor 24 februari en waarbij de Minsk-akkoorden worden uitgevoerd, zijn moeilijk in te beelden met Vladimir Poetin aan de macht in Rusland.

Moeten we dan hopen op een regimewissel in het Kremlin? Hoewel er hier en daar wel kritiek te horen is en kleine delen van bevolking op straat komen, heeft Poetin nog steeds de touwtjes strak in handen. Het is ook onduidelijk wie Poetin kan opvolgen. Zoals elke autocraat heeft hij geen werk gemaakt van zijn eigen opvolging. Gematigde stemmen zijn er amper op het hoogste politieke niveau waardoor de kans bestaat dat zijn opvolger nog een grotere nationalistische hardliner wordt. Het meest waarschijnlijk scenario is dat we evolueren naar een bevroren conflict. Komende winter kan mogelijk een scharniermoment worden waarin de gevechten in intensiteit afnemen. Rusland heeft de tijd aan zijn kant wegens de ervaring met oorlogsvoering tijdens wintermaanden en een grote reserve aan troepen. In dat geval zal Rusland voor vele jaren van Europa vervreemden en wordt het een constante instabiele factor aan de oostgrens.

De volgende vraag is waar het met Oekraïne naartoe gaat. Een aantal opties zijn mogelijk. Wordt Oekraïne een neutrale bufferstaat tussen Oost en West? De kans is klein dat Oekraïne dit pad nu nog zal bewandelen. De oorlog heeft hen nog meer doen opschuiven richting het Westen, er is een eerste stap gezet in toetreding tot de EU en het land is sterk vragende partij om toe te treden tot de NAVO. Wordt Oekraïne lid van de EU? De behandeling van het Oekraïense verzoek tot toetreding werd sneller opgepakt dan gebruikelijk, omdat EU-leiders het belangrijk vonden Oekraïne te steunen in de strijd tegen Rusland. Zolang de oorlog in Oekraïne gaande is, kan het land echter geen lid worden. Bij toetreding mag er geen dispuut zijn over het territorium van een land. Wordt Oekraïne lid van de NAVO? Ook dit initiatief heeft op korte termijn weinig kans van slagen. Elke lidstaat van de NAVO moet dit mee goedkeuren. Het lidmaatschap van een land in oorlog zou willen zeggen dat automatisch de collectieve zelfverdediging van kracht wordt. Door de oorlog met Rusland zou een toetreding van Oekraïne dus betekenen dat de NAVO rechtstreeks tegenover Rusland komt te staan.

Wordt Oekraïne lid van de NAVO? Ook dit initiatief heeft op korte termijn weinig kans van slagen.

ENKELE LEIDENDE PRINCIPES VOOR PROGRESSIEVE EUROPESE POLITICI

Deze sombere analyse hoeft ons niet moedeloos te maken. Wanneer we de juiste lessen trekken, kan een progressieve realpolitik³ de stabiliteit op het Europese continent herstellen.

1. Meer Europese samenwerking is nodig. Als de gezondheidscrisis en de simultane crisissen waar we nu doorgaan iets hebben duidelijk gemaakt, dan wel dat er meer samenwerking nodig is binnen de EU en we meer beslissingen op Europees niveau moeten durven nemen. Bij de opvang van Oekraïense vluchtelingen hebben we gezien hoe een beslissing op Europees niveau⁴ snel een oplossing kan bieden. Op vlak van defensie dienen investeringen veel meer gecoördineerd te gebeuren, in plaats van dat iedere lidstaat zijn eigen leger verder uitbouwt. Op vlak van buitenlands beleid moeten we vaker met één stem spreken. Daarom moet men komaf maken met de unanimiteitsvereiste in het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid waardoor 1 lidstaat een blokkerende factor kan spelen. Op vlak van energie hadden we sneller moeten overgaan tot groepsaankopen en afspraken rond een prijsplafond, in plaats van toestaan dat een lidstaat uit eigenbelang dwars ligt en tegelijk voor 200 miljard aan subsidies geeft om de facturen voor zijn eigen bevolking te verlichten.

2. Geef strategische autonomie een sociale invulling. We hebben te lang toegestaan dat onze economie en aanvoerketens afhankelijk zijn van grootmachten die niet dezelfde belangen hebben als de onze. Via de Nordstream 1-pijpleiding van Rusland naar Europa hebben we het Kremlin sinds 2014 acht jaar lang meer dan 100 miljard euro laten verdienen, terwijl we wisten dat ze een militaire ingreep aan het voorbereiden waren. Oeigoerse dwangarbeiders maken kledij die in onze winkelstraten worden verkocht. Zo zijn er talloze voorbeelden. Om dat in de toekomst te voorkomen, moeten we werk maken van Europese strategische autonomie. Aan progressieve politici om dat een sociale invulling te geven. Wat betekent dat concreet? Jobs die we terug naar Europa halen, moeten mensen een waardig inkomen bieden. Energie die we zelf produceren, moet proper en betaalbaar zijn. Via due diligence wetgeving zorgen we ervoor dat producten die op onze markt komen, met respect voor mensenrechten en arbeidsrechten gemaakt zijn. Zo draagt strategische autonomie ook bij tot internationale solidariteit.

3. Maak duidelijk dat onze steun aan Oekraïne bedoeld is tegen het Russische regime, niet tegen de Russische bevolking. Dissidente stemmen binnen Rusland moeten we steunen en zelfs welkom heten. Het idee dat we het voor Russen onmogelijk moeten maken om nog een visum te krijgen om naar Europa te komen, is nefast en duwt de bevolking enkel maar in de armen van het regime. De indruk ontstaat dat we in een spiraal zitten van escalatie, oorlogstaal en wapenleveringen. Daarom moeten we ook de instrumenten gebruiken waarin wij als België en EU excelleren om een uitweg te vinden in dit conflict. Ooit moeten we weer met Rusland rond de tafel gaan zitten. Ons doel is geen regimewissel of het installeren van een liberale democratie in Rusland, dat hebben wij niet in de hand. Het doel is op korte termijn zo spoedig mogelijk een staakt-het-vuren, op langere termijn opnieuw vrede en stabiliteit brengen op het Europese grondgebied en een plaats voor Rusland in een Europese vredes- en veiligheidsstrategie.

Ons doel is geen regimewissel of het installeren van een liberale democratie in Rusland.

4. Sancties werken. Uit een onderzoek van de universiteit van Yale blijkt dat de Russische economie 'catastrofaal verlamd' is sinds de invoering van de westerse sancties en het vertrek van meer dan duizend internationale bedrijven als gevolg van de invasie van Oekraïne. Zo is de strategische positie van Rusland als exporteur van grondstoffen onherroepelijk verslechterd en is de Russische invoer grotendeels ingestort. Daarmee drijven we de prijs voor Rusland op en steken we stokken in de wielen van hun oorlogsmachine.

5. Don't blame NAVO. Volgens sommige waarnemers en politici is de expansiedrang van de NAVO de oorzaak van de oorlog. Hoewel dit zeker een impact heeft gehad op de verslechterde relatie tussen Rusland en het Westen van de afgelopen 20 jaar, kan dit moeilijk gezien worden als de directe aanleiding. Zo lag er enkele dagen voor het uitbreken van de oorlog een deal voor waarbij Oekraïne een neutraal statuut zou aannemen en nooit kon toetreden tot de NAVO, maar dit werd geweigerd door Poetin. President Zelenski herhaalt dat voorstel op 28 februari, maar deze boodschap wordt in Rusland gecensureerd. Om meer inzicht te krijgen in wat dan wel de reden is voor deze oorlog, moeten we iets dieper graven in het verleden van Poetin en zijn dichte kring. Vladimir Poetin belichaamt een Groot-Russisch, Slavisch-orthodox en Sovjetnostalgisch patriottisme. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was een traumatisch moment voor hem. Hij noemt het 'de grootste geopolitieke catastrofe van de 20e eeuw'. Zijn droom is een terugkeer naar Novorossiya, de historische naam waarmee het Rusland van de tsaren het gebied ten noorden van de Zwarte Zee aanduidde. Volgens die theorie heeft Oekraïne feitelijk geen bestaansrecht.

De naïviteit over de intenties van andere grootmachten is intussen van links tot rechts verdwenen, op enkele extreme partijen na. De Russische agressie tegen Oekraïne is niet alleen een aanval op de soevereiniteit van Oekraïne, maar ook op de Europese vredesorde en onze Europese waarden. Als Europeanen en sociaaldemocraten moeten we het voortouw nemen in de reactie op deze bedreiging en het momentum gebruiken om van de Europese Unie een progressieve grootmacht te maken die zijn belangen verdedigt zonder daarbij op zijn waarden in te boeten.

VOETNOTEN

1. Dit punt stond op de agenda van de Europese Raad van 20-21 oktober.↑
2. Dit soort van diplomatieke concessies zagen we recent ook bij de stemming van een VN-resolutie over Xinjiang. Daarbij wist China steun te krijgen van een groot aantal landen, met als gevolg dat er in de VN-Mensenrechtenraad geen veroordeling heeft plaatsgevonden van die grootschalige misdrijven tegen de menselijkheid.↑
3. 'Voor een progressieve realpolitik', Sven Biscop, Samenleving & Politiek, jg. 29, 2022, nr. 3 (maart).↑
4. Gezien de grote stroom vluchtelingen uit Oekraïne vanwege de oorlog, heeft de Europese Raad op 4 maart 2022 een uitvoeringsbesluit aangenomen tot instelling van tijdelijke bescherming.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 9 (november), pagina 40 tot 45

• oorlog
• Oekraïne
• Rusland