Gaat in 2024 de Brandmauer, het 'cordon sanitaire' tegen de extreemrechtse AfD, aan het wankelen? Bij tussentijdse verkiezingen in Bayern en Hessen begin oktober leden de huidige coalitiepartijen (SPD, FDP en Groen) grote verliezen en werd AfD de grootste oppositiepartij. De vorming in 2021 van een tripartite op nationaal niveau was op zich al een breuk met het verleden. In peilingen is AfD momenteel ook nationaal 5% groter de SPD en slechts 6% kleiner dan CDU/CSU, die momenteel federaal in de oppositie vertoeft. Migratie is volgens de peilingen de grootste zorg van de Duitsers. De energie-intensieve industrie in Duitsland kampt sinds de inval van Vladimir Poetin in Oekraïne met de hoge energieprijzen en het land verkeert in een recessie. Het doembeeld van de 'zieke man van Europa' duikt weer op en het linkse kamp is meer verdeeld dan ooit.

In wat volgt licht ik het naoorlogse wel en wee van de drie grootste linkse partijen in Duitsland toe, om daarna een blik te werpen op de nabije toekomst.

'WANDEL DURCH HANDEL': DE LIBERALE TOUCH VAN SPD

De geschiedenis van de naoorlogse SPD kan vereenvoudigend gekoppeld worden aan het Godesberger Programm (1959-1989). Onder druk van opeenvolgende verkiezingsnederlagen na de oorlog besloot SPD het eigen partijprogramma te zuiveren van communistische (anderen zullen zeggen: van authentiek linkse) programmapunten om de partij bij het brede kiespubliek verkiesbaar te maken. Het Wirtschaftswunder, dat werd toegeschreven aan CDU-kanselier Konrad Adenauer en diens minister Ludwig Erhard, stoelt op het ordoliberalisme: de marktlogica is heilig en de staat moet zoveel mogelijk de vrije werking van de markt garanderen. In het zog van die evolutie kwam ook voor SPD in de formule 'soziale Marktwirtschaft' de klemtoon op de economie te liggen. Ter illustratie: De liberale FDP, een quasi constante bondgenoot in wisselende coalitieregeringen, verdween in 2013 onder de kiesdrempel (5%), mogelijks omdat de partijprogramma's van SPD en CDU/CSU op dat moment uitermate liberaal waren geworden.

Die liberale touch van SPD bleek vooral tijdens de dubbele ambtsperiode van de rood-groene regering onder kanselier Gerhard Schröder (1998-2005). De socioloog, Oliver Nachtwey, spreekt van een etatistisch liberalisme, een vergrotende trap van de activerende welvaartsstaat elders. Het was de 'Agenda 2010' van Gerhard Schröder die massaal beknibbelde op de werkloosheidsuitkering en andere aspecten van de sociale zekerheid. Het stelsel van degressieve (aanvullende) werkloosheidsuitkering Hartz-IV draagt de naam van een (voormalige) manager van Volkswagen, Peter Hartz, die zodoende zelf een beleid op maat van de werkgevers kon uittekenen: loondumping, mini-jobs, flexploitatie via schijnzelfstandigheid ('Ich-AG'), 1-EURO-jobs, enzovoort. De schoktherapie liet de economie opveren, maar tegelijk nam de bestaansonzekerheid toe. Ook en vooral in de 'neue Bundesländer' leidt de race to he bottom tot doffe armoede, rancune, xenofobie en een extremistische, neo-nazistische geweldspiraal waarvan de proporties pas sinds kort duidelijk worden (denk aan de 'Baseballschlägerjahre' en de NSU-moorden).

Voor de huidige impasse waarin Duitsland zich sinds februari 2022 bevindt, wordt in belangrijke mate SPD verantwoordelijk gehouden.

Voor de huidige impasse waarin Duitsland zich sinds februari 2022 bevindt, wordt in belangrijke mate SPD verantwoordelijk gehouden. De partij had sinds 1998 bijna permanent het ministerie van Buitenlandse Zaken in handen, behalve in de periode 2009-2013 en sedert 2021. De voormalige bondskanselier, Gerhard Schröder, verzekerde de industrie van goedkope Russische energie. Hij blijft tot op de dag van vandaag het Nord Stream-project én zijn persoonlijke vriendschap met Vladimir Poetin verdedigen; hij werd om die reden ei zo na uit SPD gezet. Maar ook de huidige bondspresident, Frank-Walter Steinmeier (eveneens SDP), ijverde als Angela Merkels minister van Buitenlandse Zaken voor de erg utopisch gebleken Wandel durch Handel. Hij onderhandelde de Minsk-akkoorden en belichaamt als dusdanig de appeasement-politiek (ook na 2014) naar Rusland toe.

Het is onmiskenbaar dat Nord Stream effectief de speelruimte van Vladimir Poetin ten aanzien van transitland Oekraïne heeft vergroot. De historische erfenis van SPD was precies dat zij kon claimen bijgedragen te hebben tot het ontdooien en ontmijnen van de Koude Oorlog door de Ostpolitik van Willy Brandt. Dat politieke kapitaal lijkt nu voor lange tijd verspeeld. SPD heeft, voor zover dat in het bureaucratisch en legalistisch georiënteerde Duitsland nodig is om succesvol te zijn, geen charismatische leiders. De kanseliersbonus van Olaf Scholz is heel beperkt, zijn bijnaam is 'Scholzomat'. Anders dan de socialisten elders (Denemarken, Vlaanderen) zag SPD lange tijd geen aanleiding om strengere migratiestandpunten te bepleiten. De partij steunde binnen de Grote Coalitie met Angela Merkel de opvang van Syrische vluchtelingen. Veel Duitse families hebben zelf traumatische herinneringen aan de 'Flucht und Vertreibung', de gedwongen migratie die tussen 1945 en 1950 circa twaalf miljoen mensen met een (soms heel vage) Duitse culturele achtergrond uit Oost-Europa naar West- en Oost-Duitsland dreef. Maar CDU breekt in de oppositie met de welkomcultuur van Angela Merkel en verkondigt steeds meer opruiende boodschappen die de naweeën van corona (tekort aan medisch personeel) tactisch koppelen aan migratie: asielzoekers kunnen met uw belastinggeld gratis naar de tandarts! Ook AfD mobiliseert strategisch tegen de nog steeds erg machtige en bij links aanleunende vakbonden. Zo zijn er tegen-vakbonden ontstaan die pretenderen de belangen van verplegend personeel en autobezitters beter te behartigen. Tot nader order verbieden de traditionele vakbonden hun leden niet om op AfD te stemmen. Op die manier komt ook de sterke verwevenheid van de linkse partijpolitiek met de industrie onder druk te staan.

DIE LINKE EN HET FENOMEEN SAHRA WAGENKNECHT

Na de periode met Gerhard Schröder waren er meerdere pogingen om een nieuw sterk links kopstuk tegen Angela Merkel te lanceren: de voormalige voorzitter van het Europees Parlement, Martin Schulz, kon (mede dankzij een uitval van Neil Farage, die hem als Kapo beledigde) op grote naambekendheid bogen. Als eerste kanselierskandidaat zonder ASO-diploma ('Abitur') leek hij ook enigszins met de uitgesproken diplomademocratie in de Bundestag te breken. (Het meest recente parlement bestaat voor 87% uit universitair geschoolden.) Hij zinspeelde zelfs af en toe op een mogelijk verenigd links front, een rood-rood-groene coalitie met Die Linke. Maar net als vele andere SPD-kandidaten (Sigmar Gabriel, Peer Steinbrück, Frank-Walter Steinmeier) beet hij zijn tanden stuk op de sfinxachtige Angela Merkel.

De persoonlijkheidscultus die de mondiale politiek teistert laat zich minder voelen in de Duitse context, waar de 'checks and balances' nog steeds hoog in het vaandel gedragen worden. Maar die cultus beheerst wel het tumultueuze reilen en zeilen van Die Linke, in wezen de partij van Sahra Wagenknecht (samen met haar echtgenoot Oscar Lafontaine, een voormalige uitdager van Gerhard Schröder binnen SPD) en oud-communist Gregor Gysi. Die Linke is de wettelijke erfgenaam van de communisten uit de DDR. Ondanks bestuurlijke deelname op deelstaatniveau (zoals in Berlijn en Thüringen) wordt dat verleden door tegenstanders onverminderd aangegrepen voor retorische doeleinden. Mensen met een DDR-achtergrond voelen zich door de demonisering van hun biografie (inclusief de sociale verwezenlijkingen van de DDR) nog steeds tweederangsburgers. Inmiddels neemt echter AfD steeds meer de positie van protestpartij in.

De discussie over de inval van Vladimir Poetin in Oekraïne leidde bijna het uiteenvallen van Die Linke. Volgens de radicalere Sahra Wagenknecht is het Westen de oorlog begonnen tegen Rusland. Bodo Ramelow, de minister-president van Thüringen en in die hoedanigheid boegbeeld van de meer gematigde strekking, houdt het bij meer omzichtige formuleringen. Sahra Wagenknecht heeft echter van de strijd tegen woke, cancel culture, salonsocialisme en identiteitspolitiek haar nieuwe handelsmerk gemaakt.

Sahra Wagenknecht heeft van de strijd tegen woke, cancel culture, salonsocialisme en identiteitspolitiek haar nieuwe handelsmerk gemaakt.

Haar standpunten brengen Sahra Wagenknecht in de buurt van extreemrechtse partijen die overal in Europa de kant van Rusland kiezen. Sahra Wagenknecht heeft inmiddels aangekondigd Die Linke te verlaten om een eigen populistische partij of beweging te stichten. Ze staat met biefstuksocialisme voor het etatistisch populisme dat inmiddels ook ter rechterzijde welig tiert. Men spreekt dan ook van een mogelijk Querfront waarbij extreemlinks en extreemrechts elkaar vinden in antistandpunten: anti-Amerikanisme, antiklimaatpolitiek, enzovoort. Of dit project tegemoetkomt aan de constructie van een links populisme dat door meerdere theoretici (zoals Chantal Mouffe) als noodzaak werd geformuleerd, valt te betwijfelen. Het is in ieder geval opvallend dat in het 'radicale centrum' dat de Duitse publieke opinie beheerst ook al de klimaatacties van jongeren als extremistisch of zelfs terroristisch worden bestempeld ('klimaat-RAF'). Culturele actoren zoals schrijvers en filmregisseurs kaarten de laatste jaren steeds vaker aan dat het gevaar van een nieuw gewapend rechts-extremisme lange tijd is onderschat. De staatsveiligheid was volledig gericht op de nazaten van het extreemlinkse RAF-terrorisme en de racistische moorden van de NSU, een ondergrondse neonazi-beweging, bleven volledig onder de radar. Het neonazi-verleden van de coalitiepartner Freie Wähler in Bayern wordt in verhouding veel makkelijker als 'jeugdzonde' vergoelijkt.

GRUNE LACHEN GROEN

Bij de vorige nationale verkiezingen konden vooral de Groenen profiteren van het feit dat de overstromingen van augustus 2021, die Duitsland nog sterker troffen dan Wallonië, nog vers in het geheugen zaten. De ramp maakte de impact van de klimaatverandering en het nut van staatssteun in extreme omstandigheden erg tastbaar. Ter vergelijking: de gedoodverfde opvolger van Angela Merkel, Armin Laschet (CDU), werd al lachend gefotografeerd tijdens een bezoek aan het rampgebied. Dit kostte hem wellicht heel veel stemmen. Maar ook de wilde acties van de 'Klimakleber' die zich zeer tijdelijk op de openbare weg vastkleven kunnen inmiddels, na een initieel meer welwillende media-aandacht voor de Fridays for Future, enkel nog bij een kleine minderheid op sympathie rekenen. In ieder geval niet meer bij die Duitsers die aan hun auto verknocht zijn.

Het behoort tot de tragiek van Groen dat hun regeringsdeelname steeds valt in een globale context die het nodig maakt om ideologische principes radicaal overboord te gooien. Als partner in de groen-linkse regering (1998-2005) zag Joschka Fischer zich genoodzaakt om, naar aanleiding van deelname aan de NAVO-interventies in Kosovo en in Afghanistan, de eerste offensieve militaire acties van het Duitse leger op buitenlands grondgebied sinds de Tweede Wereldoorlog aan de eigen pacifistische achterban te verkopen. Het huidige partijboegbeeld, Annalena Baerbock, moet op soortgelijke manier afwijken van een centraal verkiezingsstandpunt: Groen is traditioneel gekant tegen het leveren van wapens aan landen die zich in een actief militair conflict bevinden. Maar ook dat taboe is, met steun van de groene minister Annalena Baerbock, sinds de oorlog in Oekraïne node gesneuveld.

Groen is traditioneel gekant tegen het leveren van wapens aan landen die zich in een actief militair conflict bevinden. Maar ook dat taboe is node gesneuveld.

De partij Die Grünen/Bündnis 90 had sinds de oprichting in 1980 altijd een voorzittersduo dat bestaat uit een 'Fundi' (een fundamentalist) en een 'Realo' (een realist). Het duo Habeck-Baerbock wijkt daarvan af en is tot grote compromissen bereid. Robert Habeck onderhandelt nu met autocratische regimes in Bakoe en Qatar over de toevoer van fossiele brandstoffen. Onder druk van de internationale polycrisis dreigt het klimaatthema naar de achtergrond te verdwijnen. De Duitse groene partij is onder andere ontstaan uit de protesten tegen kernenergie. Het thema van de kernuitstap ligt de partij dus, net als in België, nauw aan het hart. Soortgelijke protestbewegingen hebben ertoe geleid dat het buurland Oostenrijk tot op heden nooit kerncentrales in gebruik heeft genomen, terwijl landen als Denemarken en Australië, Griekenland, Ierland, Italië en een hele resem andere Europese landen zelfs nooit kerncentrales hebben gebouwd. De tendens om voorbehoud bij kernenergie als een specifiek groen of links thema te duiden, gaat dus slechts voor specifieke landen als Duitsland op. Anders dan onder Angela Merkel is de huidige CDU (onder het voorzitterschap van de grote Merkel-uitdager Friedrich Merz) voorstander van de heropstart van de kerncentrales. Dat bemoeilijkt toekomstige deelname van de Groenen aan coalities met CDU. De ooit zo veelbelovende dynamiek in Duitsland rond hernieuwbare energie lijkt nu te stranden in eindeloze discussies over windmolens, het teruggrijpen naar steen- en bruinkool, de dure (voor landen als Pakistan nefaste) LNG-import en de rendabiliteit van warmtepompen.

Het begrip Jamaika-Koalition (de coalitie CDU-SPD-groen) klinkt exotisch omdat het samengaan van CDU en Groen lange tijd als exotisch en als paradox werd ervaren. Tegelijk wijst het feit dat die twee laatste partijen (op het niveau van de deelstaten) effectief kunnen samengaan op interne profielverschuivingen: CDU van Angela Merkel eigende zich groen-progressieve thema's van de Automausstieg en het homohuwelijk toe. Figuren zoals de burgemeester van Tübingen, Boris Palmer (inmiddels ex-Groen), demonstreren dan weer dat ook progressieve politici forse antimigratiestandpunten kunnen innemen. Dit soort ideologische schijnbewegingen heeft traditie in de Duitse context. Het was de conservatieve maar 'realpolitische' kanselier, Otto von Bismarck, die het systeem van de algemene ziekteverzekering wereldwijd pionierde, maar hij deed dat om de socialisten de wind uit de zeilen te nemen. Het was de conservatief, Konrad Adenauer, die (tegen de geest van het ordoliberalisme in) in 1957 een pensioenverhoging doordrukte om de ergste Altersarmut te lenigen en nadien met de vingers in de neus de verkiezingen te winnen. Inmiddels zijn er in vier deelstaten coalities van CDU en groen aan de macht. Het versterkt de karikatuur van Biodeutsche die elitair en weinig sociaal voelend zijn.

ZEITENWENDE: DUITSLAND IN DE WOELIGE WERELD

Een relatief sterk antimilitarisme of pacificisme vormde tot 24 februari 2022 het gemeenschappelijke fundament van de democratische partijen in het kader van de Duitse anti-imperialistische herinneringspolitiek. Naar aanleiding van de (tweede) invasie van Oekraïne spreekt men van een Zeitenwende. Als men in Duitsland iets als 'Wende' bestempelt, dan heeft het de dimensies van de val van de Berlijnse Muur en de hereniging van Duitsland zelf. Moet ook Duitsland 2% van het bbp of meer aan defensie gaan uitgeven? Dat betekent een politieke aardverschuiving zonder meer. Thema's zoals de herinvoering van de dienstplicht en de modernisering van het eigen leger zorgen ervoor dat momenteel Boris Pistorius, de minister van Defensie, de populairste politicus is, terwijl dat ambt voorheen steevast één van de minst geliefde en meest omstreden politieke posities was.

De plaatsnamen die nu het Donbas-front vormen, staan in het collectieve geheugen gegrift als etappes in de Blitzkrieg van Adolf Hitler.

Maar het debat rond investeren in harde militaire macht, in plaats van soft power, ligt nog steeds erg gevoelig. De plaatsnamen die nu het Donbas-front vormen, staan in het collectieve geheugen gegrift als etappes in de Blitzkrieg van Adolf Hitler en herinneren ook aan de onzalige allianties met antisemitische nationalistische strekkingen ter plaatse. Dat rechts-extremistische, identitaire hardliners (niet in meerderheid, maar toch uitgesproken) betrokken zijn bij de verdediging van Oekraïne wordt in Duitsland net iets minder dan in andere westerse media buiten beeld gehouden. Ook de beeldvorming zelf verdient nog een toelichting: het sterk vergrijzende Duitsland is nog steeds sterk gericht op krant en televisie en volgt op die manier de partijpolitiek gestuurde debatten die voor die generatie heel sterk de publieke opinie bepalen. Het online-gebeuren is voor die oudere generatie nog verregaand onontgonnen 'Neuland'. Net dat gegeven zorgt ervoor dat samenzweringstheorieën én buitenlandse propaganda nagenoeg ongefilterd vrij spel krijgen op sociale media. Het effect daarvan werd tijdens de coronacrisis duidelijk: nergens in West-Europa was de vaccinatiegraad zo laag en tierde het Querdenken zo welig als in Duitsland.

Het laat zich raden dat de politieke toekomst sterker door die dynamiek van transnationale inmenging zal worden bepaald dan alleen door het partijpolitieke steekspel (dat inmiddels ook in Duitsland steeds meer voor de transnationale tribune van het permanente online-plebisciet wordt opgevoerd). Het politieke bedrijf wordt ook steeds harder en het personeel wisselt heel snel. Het valt daarbij op dat vooral politici die vrouw, LGBTQI+ of van kleur zijn zowel in klassieke als op sociale media steeds sterker geviseerd en aangevallen worden. Christine Lambrecht (SPD) hield het slechts twee jaar vol als minister van Defensie. Ze struikelde, na kritiek op haar uiterlijk, houding en stemvolume, finaal over een foto die ze van haar zoon in een legerhelikopter had genomen. Het conservatisme rond ogenschijnlijk softe thema's zoals rollenpatronen, gender, onderwijs is een vruchtbare voedingsbodem om de aandacht af te leiden van keiharde socio-economische keuzes.

De Westbindung en de optie voor democratie en tegen autocratie is voor de meerderheid in Duitsland nog steeds principieel onomstreden. Maar tegelijk is de Duitse exporteconomie aangewezen op afzetmogelijkheden op het Euraziatische continent en op vrije handel, het liefst ook met landen als China, Iran en, jawel, Rusland. Decoupling is eigenlijk geen optie, en ook derisking gaat niet van harte. Nog in juli van dit jaar was de partijvoorzitter van SPD op handelsmissie in China. De captains of industry van de tot multinationals getransformeerde bedrijven als BASF en Volkswagen dreigen er openlijk mee om hun aanwezigheid op Duits grondgebied en in Europa te reduceren of te liquideren. De industrie klaagt over de overregulering, de dure energie en de kosten van de klimaatpolitiek. Het zou voor de linkse partijen bijzonder pijnlijk zijn, mocht blijken dat zij hun ziel hebben prijsgegeven om Duitse bedrijven aan winstmarges te helpen die die bedrijven in staat stellen om te overwegen hun volledige zwaartepunt naar het buitenland te verplaatsen. Of dat in het huidige geopolitieke bestel nog kan, is een andere vraag. De plannen voor het veroveren van de Chinese markt zijn mislukt of staan door de dreiging rond Taiwan op de tocht. De Chinezen hebben milieuvriendelijkere alternatieven voor de Duitse verbrandingsmotor ontwikkeld. De focus verplaatst zich daarom naar India, ook al was bijvoorbeeld de lancering van Volkswagen in India een grote flop.

Het beeld van Vladimir Poetin die eind 2021 rechtstreeks met de VS ging onderhandelen en Europese economische grootmachten als simpele vazallen van de VS bestempelde was en is bedoeld om zowel de EU als de NAVO binnen die Euraziatische context uit verband te spelen. Het heeft het Europese zelfvertrouwen geen deugd gedaan. Dat de Duitsers omzichtig en traag reageren, heeft ongetwijfeld meerdere redenen. Maar sinds 9/11 is de VS de positie van de dollar binnen de wereldeconomie aan het weaponizen. De economische sancties worden daarbij erg selectief en confrontatief (inclusief arrestatie van de Huawei-CFO) uitgevaardigd. De kans wordt met de dag groter dat die sancties het tegendeel bereiken van wat beoogd wordt, namelijk een multipolaire orde die de hegemonie van de VS uit louter zelfbehoud zal willen omzeilen. Dat betogen tenminste recente studies van Henry Farrell en Abraham Newman (Underground Empire: How America Weaponized the World Economy, 2023; Daniel McDowell (Bucking the Buck: US Financial Sanctions and the International Backlash against the Dollar, 2023) en Agathe Demarais (Backfire: How Sanctions Reshape the World Against U.S. Interests, 2022).

De Duitse burgers hebben tot voor kort op nagenoeg iedere consumptie een taks betaald die rechtstreeks het solidariteitsfonds voor de hereniging moest spijzen.

Sinds februari 2022 wordt de indruk gewekt dat het Duitse politieke systeem in het verleden leeft, maar die kritiek is in die optiek niet volledig terecht. Duitsland heeft volgens historica, Mary Elise Sarotte, auteur van het boek Not One Inch: America, Russia, and the Making of Post-Cold War Stalemate (2021), letterlijk een hoge prijs betaald voor de hereniging. De beruchte zinsnede 'not one inch eastward' circuleerde tijdens de onderhandelingen, maar staat niet in het schriftelijke versie van het Zwei-plus-Vier-Vertrag: Duitsland heeft de eigen soevereiniteit (en indirect: de bewegingsvrijheid van de NAVO en bijgevolg de keuzevrijheid van Oost-Europese landen) tijdens die onderhandelingen afgekocht met miljarden financiële steun aan het toen noodlijdende Rusland. Dat verzwijgt Vladimir Poetin in zijn propaganda en dat lijken ook de Oost-Europese landen soms te vergeten. De Duitse burgers zelf hebben tot voor kort op nagenoeg iedere consumptie een taks betaald die rechtstreeks het solidariteitsfonds voor de hereniging moest spijzen. Bij dat Solidarpakt gaat het om duizelingwekkende bedragen (1,2 tot 2 biljoen euro) die de bezorgdheden over solidariteitsmechanismen en financiële transfers tussen deelregio's elders sterk relativeren. Het klopt ongetwijfeld dat, door die last van de geschiedenis, ook de werking van de Europese instellingen in aanzienlijke mate de ordoliberale signatuur van de Duitse gevoeligheden vertoont: de nadruk op budgetcontrole en de 'schwarze Null' (austeriteit), de autonomie van de ECB, met scheeftrekkingen op Europees vlak tot gevolg. Maar het verhaal is wel degelijk complexer dan de boutade dat de NATO (en daarnaast: de EU) bedoeld is 'to keep the Germans down'.

QUO VADIS, DUITSLAND?

Gegeven de omstandigheden (opmars van artificiële intelligentie naast de globale polycrisis) bestaat de kans dat de transformatie van de arbeidsmarkt versneld verloopt en een post-work-fase binnentreedt. Die fase kan voor linkse politiek ook positieve gevolgen hebben. Hoogopgeleide tech-bro's in Silicon Valley, medewerkers van Twitter, Facebook/Meta, Google/Alphabet, enzovoort, waren tot hun eigen verrassing de eerste slachtoffers van de technologische ontwikkelingen die zij zelf hadden bedacht; de chatbots kunnen op dit moment vooral erg goed programmeren en data analyseren. Bij hun ontslag konden de vaak rechts-libertaire tech-bro's aan den lijve vaststellen dat hun sociale voorzieningen (kinderopvang, vakantiegeld, ziekteverzekering, enzovoort) niet algemeen waren, maar gekoppeld waren aan hun tewerkstelling. Het gevolg is dat zelfs die groep de nadelen van deregulering begint te zien en er nieuwe vakbonden opgericht worden.

Het kan echter ook de andere kant opgaan. Volgens Quinn Slobodian (Crack-up capitalism: Market Radicals and the Dream of a World Without Democracy, 2023), trekken bepaalde groepen zich versneld uit de openbaarheid in parallelle samenlevingen terug. Het gaat daarbij niet om de welbekende groepen nieuwkomers die men een onwil tot integratie aanwrijft, maar om gated communities voor geprivilegieerden. In zijn studie onderzoekt hij vooral anarcho-kapitalistische 'free zones' zoals Liechtenstein, Hong Kong en Singapore. Maar hij past dit ook toe op het Duitse fenomeen van de Reichsbürger, een QAnon-achtige smeltkroes van neo-nazi's, een ex-AfD-parlementair, hippies en leden van de high-tech elite die in navolging van de bestorming van het Capitool ook de Duitse Bundestag (evenwel zonder succes) bestormden. In wezen is deze libertaire stroming op rechts anarchistischer, antidemocratischer en nihilistischer dan de boegbeelden van links die zij vaak demoniseren. De socioloog, Oskar Negt, schreef ooit dat er iets erger bestaat dan flagrante economische uitbuiting van arbeiders, namelijk de ervaring dat men als arbeidskracht en als mens volstrekt overbodig is voor het systeem. Hij beschreef die ervaring aan de hand van migranten in de banlieues van Parijs. Het valt niet uit te sluiten dat die ervaring bredere en ook geheel andere groepen in de Duitse samenleving zal treffen.

De tijd zal uitwijzen welke richting het uitgaat.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 9 (november), pagina 46 tot 53

• Die Linke
• Grune
• SPD
• Duitsland

LINKS IN EUROPA

Zeitenwende in Duitsland: quo vadis, links?

Gunther Martens

Oud en nieuw links in Centraal-Europa

Peter Vermeersch

Hoe de Slowaakse SMER en Hlas uit S&D vlogen

Nassreddin Taibi

Griekenland, land zonder linkse oppositie

Bruno Tersago