Over heel Europa boekten extreemrechtse partijen de voorbije jaren verkiezingsoverwinningen, en in landen zoals Italië zitten extreemrechtse partijen nu ook aan de politieke knoppen. Ook bij ons wordt het politieke debat gedomineerd door de groeiende populariteit van Vlaams Belang en de concrete dreiging van een extreemrechtse regeringsdeelname. In Vlaanderen steekt het cordon sanitaire daar vooralsnog een stokje voor. Hoewel het cordon sanitaire al meer dan dertig jaar lang dient als barrière tussen Vlaams Belang en de democratische politieke partijen, vinden de ideeën en de vertegenwoordigers van de extreemrechtse partij steeds gemakkelijker hun weg naar de mainstream. Ondanks de formele uitsluiting van Vlaams Belang, is het cordon sanitaire dus, zoals politiek filosoof Dries Deweer al in 2018 opmerkte, 'zo lek als een zeef'. Of in de woorden van Vincent Scheltiens: centrumpartijen hebben de harde organisatorische demarcatie gecombineerd met een inhoudelijke accommodatie.

In dit verkiezingsjaar is de vraag op ieders lippen of het cordon zal standhouden, en niemand krijgt deze vraag vaker voorgeschoteld dan de partijvoorzitters. Nochtans is het niet zo dat het lot van het cordon sanitaire volledig in hun handen ligt. En, ondanks de vage, niet-sluitende antwoorden van sommige partijvoorzitters, is het geen vraag die kan wachten tot na de verkiezingen. In de woorden van Oostenrijkse schrijver Siegfried Kracauer in ‘The mass ornament: Weimar essays’ (1995), we moeten onszelf ‘bevrijden van de illusie dat het de grote gebeurtenissen zijn die de meest beslissende invloed op ons hebben. We worden veel dieper en constanter beïnvloed door de kleine rampen die zich in het dagelijkse leven afspelen.’

Het waren geen grote gebeurtenissen die hebben geleid tot normalisering van extreemrechts, het waren de kleine rampen die dag in, dag uit werden gedoogd.

En kleine rampen zijn er bij de vleet. Vlaams Belang is nog nooit zo zichtbaar geweest als vandaag, en hun ideeën en beleidsvoorstellen werden nog nooit zo serieus genomen. De zichtbaarheid van Vlaams Belang manifesteert zich onder andere in uitnodigingen voor politieke nieuwsprogramma’s, waar zij, naast alle andere partijen, het platform en de tijd krijgen om zichzelf voor te stellen als een legitieme politieke optie. Ook onze openbare omroep heeft de rode loper voor Vlaams Belang uitgerold, stelt voormalig VRT-journalist Walter Zinzen. Officieel ondergaat het cordon sanitaire dan wel een vierjaarlijkse beproeving, maar ondertussen is de verschijning van extreemrechtse ideeën en figuren op het bredere politieke toneel dagelijkse kost geworden. Het waren geen grote gebeurtenissen die hebben geleid tot normalisering van extreemrechts, het waren de kleine rampen die dag in, dag uit werden gedoogd. Elk van deze kleine rampen wijzen aan dat we de armen hebben laten zakken voor extreemrechts.

Een tijdje geleden vroeg ik tijdens een gesprek met een Vlaamse krant naar hun kijk op het cordon médiatique, de afspraak onder Waalse journalisten om politici met extreemrechtse en antidemocratische overtuigingen uit de media te houden. Mijn gesprekspartner, zelf ook een journalist, antwoordde glashelder, en zonder een greintje weemoed, dat ‘het toch te laat is’ om extreemrechts uit de Vlaamse media te weren. Het antwoord van de journalist verraste me allerminst; het is een uitspraak die typerend is voor een courante visie die de opgang van extreemrechts beschouwt als een op zichzelf staande, zichzelf voedende kracht waarvan we de koers niet kunnen beïnvloeden. Maar, zoals politicologe Léonie de Jonge onlangs opmerkte in NRC: de opkomst van extreemrechts is geen onvermijdelijk natuurverschijnsel. De media dragen, samen met politieke partijen en kiezers, de verantwoordelijkheid om partijen en individuen met een antidemocratische visie te weren.

Het gesprek met de journalist deed me denken aan Hannah Arendt, die ooit schreef dat iemand die politieke verantwoordelijkheid op zich neemt altijd een punt kan bereiken waarop hij zich kan vinden in Hamlet. Meer specifiek, kunnen zij zich herkennen in Hamlets klaagzang over het lot dat hem is toebedeeld: ‘De wereld is gestoord, O, vloek en kwel / Dat ik ter wereld kwam voor haar herstel!’

Elke regeringsdeelname van Vlaams Belang zal afhankelijk zijn van de keuzes die men maakt in juni en oktober, maar ook vandaag en morgen.

Door de overweldigende, internationale opgang van extreemrechtse partijen en de verregaande normalisatie van extreemrechtse ideeën lijkt het soms alsof het politieke lot van ons land al is beslecht. Maar, voor zover ik weet, moeten de verkiezingen nog plaatsvinden, en is er nog steeds een cordon sanitaire. Dat betekent dat elke regeringsdeelname van Vlaams Belang afhankelijk zal zijn van de keuzes die men maakt in juni en oktober, maar ook vandaag en morgen. De verkiezingen van 2024 gaan niet over Vlaams Belang, stelt oprichter van het cordon sanitaire Jos Geysels. En hij heeft gelijk. Ze gaan over het bepalen van de grenzen van de liberale democratie, en ieders bereidheid om deze te bewaken.

Politieke verantwoordelijkheid gaat iedereen aan, en wordt gedeeld door de politieke partijen, de media en de kiezers. In tegenstelling tot Hamlet, ligt ons lot niet vast. Bovendien hoeft de koers van

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 2 (februari), pagina 2 tot 3

• edito
• cordon sanitaire
• Vlaanderen
• Vlaams Belang