VITALE LEVENSBRONNEN

Nooit eerder sinds de twee wereldoorlogen, verbonden door de diepste economische crisis van de 20e eeuw, stond de menselijke samenleving zo zwaar onder druk. Het zou onvergeeflijk zijn om niet exact te willen weten wat ons is overkomen en lessen te trekken uit deze coronacrisis. Tegelijk is het, hoewel vandaag nog in volle crisis, cruciaal om zo snel mogelijk het herstel verstandig aan te pakken. We moeten de beste keuzes maken om samenleving en economie te laten herleven.

Daarbij helpt de nuchtere kennis dat voor het overleven, en het leven van mensen, niets belangrijker is dan lucht, water, voedsel, materialen, energie… en wel degelijk in deze volgorde. Mensen kunnen drie minuten zonder lucht, drie dagen zonder water, drie maanden zonder eten. De meeste materialen kunnen mensen nog langer missen. Zelfs vandaag verbruikt een groot deel van de mensheid vrijwel geen of geen andere energie dan voedsel.

De coronacrisis herinnert ons scherp aan het belang van deze levensbronnen in onze samenleving. Ineens is kunnen ademen brandend nieuws, eist voedseldistributie alle aandacht en is er de pijnlijke nood aan levensreddende materialen in de vorm van beademingstoestellen, maskers, beschermende kledij en geneesmiddelen. Daarnaast, corona of niet, blijven de slinkende watervoorraden aandacht eisen.

MENSELIJKE SAMENLEVING

Een echt menselijke samenleving draait natuurlijk om meer. Doorheen elke crisis is het cruciaal om te bouwen aan een samenleving en aan een economie die én sociaal én ecologisch én democratisch zijn. Ook de heropbouw en herleving na de coronashock moet dus bewaken dat we onze welvaart ecologisch duurzaam creëren en sociaal rechtvaardig verdelen.

Om de klip van een vermeende tegenstelling tussen beide te vermijden, spreken we best van een sociaalecologische economie. En die moet democratisch zijn. Versta: samenlevingen, van lokaal tot mondiaal, moeten er greep op hebben om van hun omgeving, land, regio en de hele aarde een humane leefwereld te kunnen maken.

Een duurzame toekomst, die steunt op sociaalecologische en democratische ambities, is gebaat bij een doelmatige aanpak en efficiëntie. Want ook in een helikoptereconomie, waar geld uit de lucht (schijnt) te vallen, zijn menselijke capaciteiten en reële hulpbronnen niet onbeperkt. Zo zal na corona de 'keuze' om deze in te zetten voor hardnekkig zoeken naar vaccins hoogstwaarschijnlijk en terecht een ongeziene prioriteitssprong maken. Omgekeerd kan de dure wens om vliegtuigen opnieuw volop door het mondiale luchtruim te laten razen geen voorrang claimen.

DE HERLEVING NA DE CORONASHOCK

Laten we onze keuzes dan nauwkeurig afwegen op basis van het belang van vitale levensbronnen en van de waarden van een menselijke samenleving. Dan lijken de volgende prioriteiten zich op te dringen na de coronashock van de voorbije maanden – deze oplijsting is uiteraard onvolledig.

Beveilig de basiseconomie van essentiële producten

Een onevenwichtige economische globalisering zorgt manifest voor nadelige gevolgen, zelfs voor onveiligheid: de bevoorrading van levensnoodzakelijke producten zoals, meest acuut, mondmaskers of beademingstoestellen blijkt niet verzekerd, soms zelfs niet tussen Europese buurlanden. Zoveel onveiligheid vloekt met de eerste opdracht van elke samenleving om het bestaan van haar burgers te garanderen, hun eerste mensenrecht.
Counter dus dit veiligheidsrisico door dringend autonomie te heroveren – regionaal, nationaal en liefst vooral Europees – voor de absolute basiseconomie van essentiële goederen en diensten. Weef deze ambitie doorheen alle zogenaamde relance- en zelfs crisisplannen.

Verzeker het eten van elke dag

Ineens beseft zowat iedereen dat we elke dag moeten eten. En is men dus bewust van het belang van de hele voedselketen, zowel het voortbrengen, het verwerken als de distributie van eten. Kunnen we dan eindelijk de kwetsbaarheid van een overdreven internationaal voedselsysteem inzien? Met een exportgerichte, industriële landbouw die onhoudbaar olieverslaafd is, de natuur vernietigt en boeren amper inkomen oplevert of zelfs laat verhongeren.
Kunnen we dan een blitzstart maken met veel meer lokale, regionale of Europese voedselketens? Gegrondvest in een landbouw die ecologisch en sociaal duurzaam is? En waarbij de grond en de boerderijen in handen zijn van familiale landbouwers, daarin gesteund door burgers die, direct of indirect, altijd ook hun klanten zullen zijn?
We mogen bij deze inspanning niet vergeten tegelijk de snel oprukkende watercrisis te bedwingen. Die is niet verdwenen. Zonder ons bord te willen overladen, zullen we simultaan ook de oprukkende biodiversiteitscatastrofe moeten aanpakken. Dat bijen en andere insecten massaal verdwijnen, is een niet te negeren waarschuwing.

Ontwikkel tijdig vitale geneesmiddelen

Aan fundamentele herziening toe is ook de ontwikkeling van geneesmiddelen, en de betaalbaarheid ervan voor alle mensen. Commerciële bedrijven kunnen veel, maar evengoed staat vast dat hun belangen en prioriteiten niet noodzakelijk sporen met de grootste maatschappelijke behoeften. Overheden, samenlevingen en onderzoeksinstellingen zullen veel meer initiatief moeten ontplooien als we tijdig aan de vitale vaccins of ook antibiotica willen geraken in de strijd tegen pandemieën die zich razendsnel, zoals corona, of traag maar zeker, zoals antibioticaresistentie, verspreiden.
Bij de urgente heruitvinding van ons farmaceutisch systeem hoort ook het kritische herbekijken van de verdeling van lasten en lusten. Wanneer overheden en sociale zekerheidssystemen de betrouwbare betalers zijn van geneesmiddelen, hoort de farmaceutische industrie toch niet één van de meest winstgevende te zijn? Dat is niet te rechtvaardigen. Al helemaal niet wanneer vaccins, in het belang van de hele mensheid, toegankelijk en dus betaalbaar moeten zijn voor alle mensen.

Maak van Belfius een publiekscoöperatie

Heel speciaal in België is er nog een grote zorg, een les die we best meenemen uit die vorige financiële crisis. Geld is een middel, zeker, maar het is van onschatbaar belang. Het is de zuurstof waarmee een economie welvaart en welzijn weet te creëren.
Onze samenleving bleek in 2008 zelfs niet in staat om de zeggenschap over haar grootste bank te behouden. Ze mag in de nasleep van de coronacrisis geen tweede systeembank verliezen onder financiële druk. Voor een duurzaam draaiende economie en voor de nu geherwaardeerde zekerheid van meer lokale en regionale bedrijvigheid, voorop levensnoodzakelijke producten en diensten, beschikken samenlevingen maar beter over krachtige financiële hefbomen.
Belfius is zulke hefboom. Deze systeembank verrees uit de financiële crisis, politiek onbedoeld, als een honderd procent overheidsbank en presteert behoorlijk. Maar straks dreigt een verarmende overheid ze te verkopen en verliest onze samenleving een cruciaal welvaartsinstrument. Veel beter is het om Belfius permanent te verankeren in onze samenleving.
Hoe? Nu corona niets ondenkbaar maakt, is een tot gisteren 'onorthodox' voorstel vandaag misschien zelfs aantrekkelijk voor politici. Laten we van de bank Belfius wegens haar openbaar belang een coöperatie maken met als vennoten de Belgische burgers en overheden. Zo creëren we, later ook voor andere overheidsbedrijven, de mengvorm van de publiekscoöperatie waarin samenleving en politiek samen actief aan hun toekomst kunnen werken.

Versnel de transitie naar hernieuwbare energie

Er is dat andere systeemrisico, één dat wereldwijd om aandacht schreeuwt. De coronacrisis lijkt even respijt te geven inzake de uitstoot van broeikasgassen. Maar we riskeren algauw terugbetaald te worden met een verhevigde klimaatcrisis als de vertragingen in de transitie naar hernieuwbare energie zich doorzetten. De overgang naar een hernieuwbaar energiesysteem mag niet stilvallen maar moet blijvend versnellen.
Sowieso te vermijden is het beschermen van de olie- en (schalie)gasbedrijven en van de grootste banken die sinds het klimaatakkoord van Parijs 2.700 miljard dollar investeerden in fossiele energie. De zogenaamde financiële bazooka van de overheden – goed voor vele honderden, zelfs duizenden miljarden – mag niet dienen voor het opkopen van dat schuldpapier. Dan vloeit het geld in de verkeerde richting en leggen we een strop om de snelle uitbouw van wind-, zonne- en andere hernieuwbare energie. Daar is meer dan ooit het geld nodig.

Zorg voor zekerheid door circulariteit

Een wereld met corona en andere levensbedreigende virussen als het nieuwe normaal wint aan veerkracht en zekerheid wanneer die kan steunen op een circulaire economie. Steeds meer hulpbronnen worden dan hernieuwd in biologische kringlopen, of hersteld en hergebruikt in de technische kringlopen. Hoe korter die kringlopen zijn, hoe meer bescherming ze bieden voor zware verstoringen in de mondiale economie, wat ook de oorzaken zijn: pandemieën, handelsconflicten, oorlogen, nationalisme, olieschokken, materiaalschaarste, honger, ontwrichtende migratie, klimaatverandering, enzovoort.

NOG VEEL VRAGEN

Een wrang voordeel is dat we voor alles wat urgent is, mee beroep kunnen doen op de inventiviteit en energie van zovelen die door corona zijn geïmmobiliseerd. Zij kunnen zich inzetten waar vandaag de hoogste noden zijn, zich werpen op de nieuwe uitdagingen of mee een nieuwe toekomst uittekenen en realiseren. Want er wachten nog vele vragen:

• Wat betekent COVID-19 voor ons wonen en leven? Is het niet hoog tijd voor een vruchtbare gedachtewisseling over de relatie en verwevenheid tussen stad en platteland? Moeten we niet al deze lente stadsbossen beginnen aanplanten?
• Moeten we de algehele mobiliteit niet herdenken? Welk investeringsbeleid hanteren we voor havens en luchthavens als de wereld aan deglobalisering toe is en minder handeldrijft? Specifiek voor Vlaanderen: hoe prioritair zijn de Oosterweelwerken nog in het licht van wat zich door corona opdringt?
• Hoe beschikken we morgen over de actieve en betrouwbare overheden die nodig zijn? Wat is de fiscale basis voor de slagkrachtige overheden? Met een fiscaliteit die zowel eenvoudig, eerlijk als ecologisch is?
• Hoe verhouden overheid, samenleving en markt zich best tot elkaar? We moeten, tussen de onvruchtbare uitersten van staatskapitalisme en neoliberalisme, het instrument markt leren gebruiken voor haar sterktes en niet voor haar zwaktes.
• Het blijft zoals altijd uitkijken voor een kwetsbare democratie. Hoe verbeteren we in alle tumult en verandering de democratie zodat ze én besluitvaardig is én de toekomst voor iedereen voorbereidt? Plus, hoe beschermen we ze?
• Hoe schieten we bliksemsnel op met de natuur de noodzakelijke ruimte te geven? Zodat ze haar biodiversiteit maximaal kan herstellen. En de mensheid de natuurlijke rustgevende zekerheid daarvan kan hervinden.

Het plotse verlies van zoveel grip op de werkelijkheid is vervelend en confronterend. Even waar is dat we de toekomst niet apathisch moeten afwachten. We kunnen ze in grote mate blijven vormgeven. Op voorwaarde dat we de beste inzichten vertalen in klare keuzes, en die snel en adequaat uitvoeren. Net de zwaarste crises bieden daarvoor de beste kansen.

De vitale sectoren die altijd volop blijven functioneren, voorop de zorg en de voedselsector, leren alvast hoeveel er snel mogelijk is. Dat voedt de hoop dat we ook op andere terreinen adequaat zouden kunnen reageren.

EEN CRISIS KAN OOK POSITIEF ZIJN

Het is intussen duidelijk dat de coronacrisis veelzijdig is. Ze ontrafelt, belast en bedreigt de samenleving en haar bestaansbasis op tal van manieren. Samenlevingen die verstandig reageren en overal ingrijpen waar nodig en wenselijk om de coronacrisis te boven te komen, zullen een plezierige ontdekking doen. Ze zullen snel positieve wisselwerkingen opmerken tussen de diverse en talrijke inspanningen voor crisisbestrijding, heropbouw en duurzame herleving.

Want we beseffen makkelijk dat crises elkaar veelal negatief beïnvloeden en de algehele crisistoestand verergeren. Maar omgekeerd kunnen verbeteringen op het ene terrein ook elders de situatie verbeteren. Ze starten een positieve spiraal van elkaar versterkende processen van heropbouw en herleving. Een coronavoorbeeld: veronderstel dat de Europese Unie nu alle hefbomen in handen neemt om, altijd opnieuw, de snelle ontwikkeling van de nodige vaccins te garanderen én, via de Wereldgezondheidsorganisatie, de bereikbaarheid ervan voor alle wereldburgers. Iedereen kan zich wel inbeelden hoe hard en hoever de positieve impact daarvan zou kunnen stralen.

Of beeld u zich in dat we straks genieten van de positieve gevolgen van corona zoals minder mobiliteitsproblemen, minder lawaai, minder luchtvervuiling, minder zieken, meer zin voor initiatief, meer respect voor zorg, meer waardering voor vitaal werk, meer menselijkheid … (bijna) zonder de vele nadelen die ons nu parten spelen.

Dit is een uitgewerkte versie van een stuk dat eerder verscheen op Pala.be.

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 5 (mei), pagina 60 tot 65

• Corona
• economie
• Belfius

#BETERNACORONA - BOUWEN AAN EEN NIEUWE WERELD

Wij zijn corona, wij moeten veranderen

Koen Schoors

Een meer weerbare economie? Het kan!

Nick Meynen

'Blijf in uw kot' is niet genoeg voor het klimaat

Mathias Bienstman

Een nieuw pact met Big Pharma

Bart Demyttenaere

Adem inhouden voor een nieuwe fiscaliteit

André Decoster

Contouren van een menselijke samenleving

Dirk Barrez

Gezocht! Een nieuwe mondiale gezondheids­architectuur

Sara Van Belle

Het virus genaamd solidariteit

Geertje Franssen

Wat kan ik weten, wat mag ik hopen, wat moet ik doen?

Paul Verhaeghe