De invasie van Oekraïne en de impact hiervan op de energiemarkten heeft het belang van energieveiligheid in Europa aangestipt. Deze crisis is dan ook een nieuwe kans om deze veiligheid te verbeteren en de hernieuwbare energietransitie te promoten. Deze transitie zou niet alleen kunnen bijdragen om onze energieafhankelijkheid te verminderen (en mogelijk ook de energieprijzen te stabiliseren), maar zou ook bijdragen aan onze klimaatdoelen.

In het verleden hebben (energie)crisissen niet geleid tot structurele veranderingen. In 2006 en 2009 draaide Rusland de gaskraan via Oekraïne al eens midden in de winter dicht. Het gevolg was dat woningen niet verwarmd konden worden en gas-intensieve industrieën stilgelegd werden in Oost-Europa. Dit was al een eerste waarschuwing dat onze afhankelijkheid van Rusland geen goede zaak is. De annexatie van de Krim en het neerhalen van MH-17 in 2014 hadden het voor Europa verder duidelijk moeten maken dat onze energierelatie met Rusland niet langer houdbaar was.

Niet alleen onze energierelatie met Rusland staat onder spanning. De urgentie van het klimaatprobleem is in de afgelopen jaren alleen maar gegroeid. De overstromingen van het voorbije jaar maakten nogmaals duidelijk welke impact fossiele brandstoffen (olie, gas, steenkool) hebben op ons klimaat. In het Parijs Akkoord is er als doel gesteld om de gemiddelde temperatuurstijging te beperken tot 1,5 graden Celsius.¹ Om dit doel te halen is het van belang om de CO2-uitstoot zo snel mogelijk te reduceren. Aangezien 80% van alle CO2-uitstoot gerelateerd is aan fossiele brandstoffen, is hier veel winst te boeken. In de beginperiode van de coronapandemie zorgde de abrupte daling in de consumptie van fossiele brandstoffen ook voor een lagere uitstoot van CO2. Dit was een uitgelezen kans om ons energiesysteem te herzien.² Helaas was van een groen herstel geen sprake.³ Zal deze crisis wel voor een ommekeer zorgen?

NIEUW HOOFDSTUK

De invasie van Oekraïne heeft Europa met de neus op de energiefeiten gedrukt. Olie- en gasprijzen zijn de laatste weken wild aan het fluctueren en naar ongekende hoogtes gestegen. De gasprijs op 7 maart was bijna 14 keer zo duur als op dezelfde dag vorig jaar en de olieprijspiek lag bijna net zo hoog als tijdens de economische crisis van 2008. Niet alleen de prijzen stegen, maar er klonken ook steeds meer stemmen met twijfels over onze energieafhankelijkheid van Rusland. In 2021, importeerde Europa nog steeds 25% olie en 40% gas uit Rusland. Met deze olie- en gasimport ondersteunt Europa financieel het beleid van het Kremlin. Dit is een ongewenste zaak die de afgelopen weken ook vaak werd benadrukt.

Met de invasie lijkt een nieuw hoofdstuk te zijn aangebroken in de energierelatie met Rusland. Oost-Europese landen hebben reeds jaren geleden vraagtekens geplaatst bij de Russische gasleveringen en de daarmee gepaarde afhankelijkheid. Zij hebben op Europees niveau steeds druk gezet om op zoek te gaan naar alternatieve gasproducenten. In Duitsland, Nederland of Oostenrijk daarentegen bleef men steeds gefocust op commerciële opportuniteiten met Rusland. Er ontbrak dus eenheid in visie omtrent Rusland binnen Europa. De inval lijkt echter een kantelpunt te zijn. Het hiervoor onaantastbare Nord Stream 2 gas project werd daags na de invasie in de vriezer geplaatst door de Duitse kanselier Olaf Scholz en lijkt sindsdien een stille dood te zijn gestorven. Na jaren van uitstel kondigt Duitsland in februari de bouw van een LNG (Liquid Natural Gas: vloeibaar gas) centrale in de omgeving van Brunsbüttel aan om zo niet-Russisch gas te kunnen importeren. Landen zoals Polen en Litouwen hebben in het verleden ook hun gasimporten kunnen diversifiëren door middel van zo'n LNG centrales. Maar is (vloeibaar) gas wel de gewenste oplossing?

EEN GASBRUG TE VER

In de maanden voorafgaand aan de invasie was er een stijging van vloeibare gasimporten naar Europa. Voordien zorgde goedkoop Russische gas dat het duurdere vloeibaar gas voornamelijk naar Azië werd geëxporteerd. Om gas vloeibaar te maken, dient het te worden gekoeld naar ministens -160 °C. Dit proces maakt dat vloeibaar gas duurder is dan pijpleidinggas. Echter, de hoge gasprijzen in Europa zorgen ervoor dat LNG tankers rechtsomkeer maakten richting Europa. Sindsdien is er een explosieve groei van vloeibaar gas naar de Europese markt en is Europa de grootste afzetmarkt voor Amerikaans vloeibaar gas geworden. In een reactie op de invasie, presenteerde de Europese Commissie in maart het REPowerEU plan om in Europees verband de afhankelijkheid van Rusland te verminderen met maar liefst twee derde voor het einde van het jaar door te switchen naar alternatieve (niet-Russische) gasproducenten.

Helaas is er onvoldoende capaciteit om Russisch gas te vervangen via bestaande pijpleidingen of met vloeibaar gas uit de Verenigde Staten of Qatar.

Helaas is er ondanks jaren van Europese inspanningen onvoldoende capaciteit om Russisch gas te vervangen via bestaande pijpleidingen of met vloeibaar gas uit de Verenigde Staten of Qatar. De meeste pijpleidingen worden al op volle capaciteit gebruikt en de bouw van nieuwe leidingen zal enkele jaren in beslag nemen. De meeste ongebruikte LNG importcapaciteit bevindt zich in Spanje, maar transport van gas naar het oosten is een probleem vanwege het ontbreken van voldoende verbindingen met Frankrijk.⁴ Het MidCat project, dat Frankrijk en Spanje moet verbinden, werd eerder uitgesteld omdat het niet rendabel zou zijn voor de commerciële partijen die het project dienen te financieren. Ondanks dat Berlijn al aan het onderhandelen is met de emir van Qatar, zal de bouw van Duitse LNG terminals nog jaren in beslag nemen.⁵ Bijgevolg vormt LNG geen oplossing op korte termijn.

Alternatieve gasproducenten zouden daarnaast dezelfde of nieuwe problemen met zich kunnen meebrengen. Qatar, de grootste LNG producent, ligt al jaren onder vuur vanwege de mensonterende arbeidsomstandigheden naar aanloop van het wereldkampioenschap voetbal. Ook dient gas uit Qatar via de Straat van Hormuz te worden vervoerd, een smalle zeestraat die al decennia onderdeel uitmaakt van een geopolitiek spel tussen Iran en de Verenigde Staten. Ook via pijpleidingen zijn er niet veel democratische alternatieven. Noorwegen heeft haar productieplateau bereikt en Nederland lijkt niet bereid om de gasproductie in Groningen te verhogen. Landen zoals Algerije en Azerbeidzjan staan te boek als autoritaire regimes. Tevens dient gas uit Azerbeidzjan via Turkije te worden geïmporteerd. Meer gas uit deze landen en via deze routes zou het probleem van gas als geopolitieke drukmiddel niet oplossen, maar slechts verplaatsen.

Gas wordt vaak als milieuvriendelijk gepromoot en als een brug voor de energietransitie, maar korte termijn gebruik van gas heeft een grote impact op het klimaat door de aanwezigheid van methaan. In vergelijking met CO2 draagt methaanuitstoot 84 keer meer bij aan de wereldwijde temperatuurstijging in de eerste twintig jaar.⁶ Daarom heeft Europa in 2020 een methaanstrategie geïntroduceerd om de uitstoot van dit broeikasgas te verminderen binnen en buiten de EU. Tevens, ligt Amerikaans gas onder vuur vanwege de milieuonvriendelijke productiemethoden (het zogenaamde 'fracking') en mede daardoor werd in 2020 een deal tussen Engie en een Texaanse LNG-producent stilgelegd.⁷

UITSTEL KERNUITSTAP

Het Internationale Energie Agentschap (IEA) stelt voor om op korte termijn steenkoolcentrales langer open te houden of recent gesloten centrales te heropenen.⁸ Al voor de invasie was er een toename van steenkoolimport, vanwege de hoge gasprijzen.⁹ Steenkoolcentrales zijn zeer milieuonvriendelijk en logischerwijze zouden de Europese klimaatambities hieronder lijden. Het langer openhouden of heropenen zou niet alleen onze klimaatambities op korte termijn kunnen schaden, maar biedt ook geen oplossing voor onze afhankelijkheid van Rusland. Rusland is immers een belangrijke producent van steenkool voor Europa.

Naast een debat over steenkoolcentrales, laait in Duitsland en België de discussie over een uitstel van de kernuitstap op. Het IEA stelt dat het langer ophouden van kerncentrales maandelijks 1 miljard kubieke meter aan gasconsumptie kan vervangen.¹⁰ De Duitse kernuitstap werd aangekondigd kort na de kernramp in Fukushima in 2011. Duitse beleidsmakers gaven al snel aan dat wettelijk bepalingen en praktische overwegingen roet in het eten gooien en dat van een uitstel van de kernuitstap geen sprake kan zijn. In december 2022 zal dan ook de laatste Duitse kerncentrale 'offline' worden gehaald. Na jaren van discussie omtrent de Belgische kernuitstap is er in België nu wel ruimte om de kernuitstap uit te stellen. Twee van de zeven reactoren blijven 10 jaar langer open, maar er zijn nog voldoende obstakels.

Bij kernenergie komt eveneens de afhankelijkheid van Rusland ter sprake, aangezien Rusland een belangrijke schakel is in het uraniumverrijkingsproces.

Hier komt eveneens de afhankelijkheid van Rusland ter sprake, aangezien Rusland een belangrijke schakel is in het uraniumverrijkingsproces. Het land produceert slechts 5% van alle uranium, maar heeft 43% van de uraniumverrijkingscapaciteit.¹¹ Anders dan een olie- of gasembargo, zou een Russische exportban van verrijkt uranium pas na 18 tot 24 maanden een impact hebben op de elektriciteitsproductie in kerncentrales.

DE HERNIEUWBARE ENERGIETRANSITIE ALS OPLOSSING

De hervorming van onze energie-importen biedt echter ook mogelijkheden om onze hernieuwbare energietransitie te versnellen. In plaats van het verplaatsen van het probleem naar toekomstige generaties of naar andere landen, kan er worden gezocht naar een structurele oplossing. De plannen rond hernieuwbare energie en energie-efficiëntie benoemd in de Europese Green Deal¹² uit 2020 kunnen als blauwdruk dienen om te zorgen dat Europa strategisch autonomer wordt. Sinds de start van de oorlog in Oekraïne zijn er al diverse toezeggingen gedaan om de ontwikkeling van hernieuwbare energie te stimuleren. Italië, Duitsland en Nederland kondigden nieuwe windmolenparken aan. Duitsland zegde 200 miljard euro toe om klimaatverandering tegen te gaan. Ook zou het aanvragen van subsidies voor nieuwe zonnepanelen langer mogelijk zijn in Duitsland.

Hernieuwbare energie heeft als voordeel dat het lage operationele kosten heeft en er geen fossiele brandstoffen nodig zijn om hernieuwbare elektriciteit op de wekken. Hernieuwbare energie, zoals wind en zon, kan zelf worden opgewekt binnen Europa. Ook het investeren in energie-efficiëntie kan bijdragen aan een oplossing voor het probleem. Dit zou niet alleen de prijs van energie kunnen verlagen, maar tegelijkertijd ook onze afhankelijkheid reduceren en het klimaatprobleem aanpakken. Deze betaalbaarheid, duurzaamheid en zekerheid zijn ook de drie aspecten waarop de Europese Unie al jaren haar energieveiligheidsbeleid heeft gebaseerd.¹³

Sceptici geven aan dat voor de productie van zonnepanelen en batterijen voor de opslag van elektriciteit zeldzame grondstoffen nodig zijn en dit ook voor afhankelijkheid kan zorgen. Een Europees plan om toegang te krijgen tot deze grondstoffen dateert al van enkele jaren terug. Bijvoorbeeld, grondstoffen zoals lithium en kobalt (beiden voor de productie van batterijen) worden voornamelijk gemijnd in Chili en Congo respectievelijk. Echter, deze afhankelijkheid is niet te vergelijken met onze afhankelijkheid van gas, olie en steenkool. Een onderbreking van deze grondstoffen zou pas tientallen jaren later een impact hebben, in plaats van binnen enkele dagen. Hernieuwbare energie is dus minder gevoelig voor geopolitiek.

Een gemiste tracé in deze energiecrisis is een kritische evaluatie van onze eigen energieconsumptie. Een oproep voor autoloze zondagen,¹⁴ het lager zetten van de thermostaat en korter en kouder douchen zijn geen onderdeel van het Europese REPowerEU plan. Toch zit er muziek in deze suggesties: volgens gegevens van Fluvius is de Vlaamse gasconsumptie in de eerste maanden van 2022 al gedaald vanwege de hoge gasprijzen.¹⁵ Deze maatregelen aan de vraagkant hebben als voordeel dat ze direct een positieve impact hebben en dat er geen nieuwe akkoorden, pijpleidingen of LNG terminals voor nodig zijn.

VOETNOTEN

1. https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement/the-paris-agreement.↑
2. Carbon Brief (2020). Global Carbon Project: Coronavirus causes 'record fall' in fossil-fuel emissions in 2020. December 2020, https://www.carbonbrief.org/global-carbon-project-coronavirus-causes-record-fall-in-fossil-fuel-emissions-in-2020.↑
3. https://www.reuters.com/business/energy/fossil-fuel-demand-shakes-off-pandemic-blow-climate-fight-2021-10-04/.↑
4. Bruegel (2022). Can Europe survive painlessly without Russian gas? https://www.bruegel.org/2022/01/can-europe-survive-painlessly-without-russian-gas/.↑
5. https://www.reuters.com/world/middle-east/qatar-emir-talks-energy-with-german-minister-emiri-court-2022-03-20/.↑
6. https://www.theguardian.com/environment/2021/aug/06/reduce-methane-or-face-climate-catastrophe-scientists-warn.↑
7. https://www.reuters.com/article/engie-lng-france-unitedstates-idUSKBN27808G.↑
8. IEA (2022). A 10-Point Plan to Reduce the European Union's Reliance on Russian Natural Gas . https://www.iea.org/reports/a-10-point-plan-to-reduce-the-european-unions-reliance-on-russian-natural-gas.↑
9. https://www.reuters.com/business/energy/russian-gas-crisis-stokes-europes-appetite-russian-coal-2022-02-03/.↑
10. IEA (2022). A 10-Point Plan to Reduce the European Union's Reliance on Russian Natural Gas . https://www.iea.org/reports/a-10-point-plan-to-reduce-the-european-unions-reliance-on-russian-natural-gas.↑
11. https://theconversation.com/russias-energy-clout-doesnt-just-come-from-oil-and-gas-its-also-a-key-nuclear-supplier-179444.↑
12. https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_nl.↑
13. https://energy.ec.europa.eu/index_en.↑
14. IEA (2022). A 10-Point Plan to Cut Oil Use. https://www.iea.org/reports/a-10-point-plan-to-cut-oil-use.↑
15. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/03/21/ook-de-thermostaat-een-graadje-lager-gezet-vlaamse-gezinnen-ver/.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 4 (april), pagina 62 tot 66

• energie
• Rusland
• gas

ENERGIE

Onze energierelatie met Rusland is niet langer houdbaar

Moniek De Jong

Een levensduurverlenging voor deficitaire communicatie?

Karel Deneckere

De ene mens pompt, de andere mens verzuipt

Jos Geysels

Deze crisis zal Europees klimaatbeleid maken of kraken

Karel Pype en Louise Hoon