Op 3 juni kiest SPÖ een nieuwe partijleider. De keuze waar de partij voor staat, is de keuze waar alle sociaaldemocraten in Europa voor staan: pragmatisch blijven om aan de macht deel te nemen of een linkser discours hanteren met het risico als te radicaal te worden gezien om te regeren?
Pamela Rendi-Wagner, huidig partijleider van SPÖ
Van 24 april tot 10 mei kunnen leden van de sociaaldemocratische SPÖ in Oostenrijk stemmen wie hun partijleider moet zijn. Technisch gezien is het een raadgevende ledenbevraging, die zwaar weegt in aanloop naar het partijcongres van 3 juni. Daar valt de uiteindelijke beslissing. De keuze die de SPÖ-leden voor zich hebben, is de keuze voor sociaaldemocratische partijen overal in Europa: Gaan we door met het pragmatisme zodat we dichtbij de macht blijven en zijn we hard op immigratie zodat we de 'traditionele arbeiders' bij extreemrechts kunnen aantrekken? Of gaan we juist naar links met het risico dat de partij te radicaal wordt om te regeren? Niemand – zelfs de meest ervaren politieke commentatoren in Oostenrijk niet – weet wat SPÖ zal kiezen.
DE SPÖ-PARADOX
Oostenrijk staat al lang bekend om haar sterke rechts-conservatieve onderstroming. Het land heeft al meerdere regeringen gehad waarin de rechtse christendemocratische Volkspartij (ÖVP) samenwerkte met rechts-populisten. Sinds de jaren 1980 is er steevast een meerderheid geweest in het parlement bestaande uit ÖVP en alles wat rechtser is. Dit geeft ÖVP een machtige middenpositie, ondanks dat de partij een stuk rechtser is dan vele van haar zusterpartijen binnen de Europese christendemocratische fractie. Ze is altijd nodig voor een meerderheid. Soms regeert ze met extreemrechts en soms met links. ÖVP bestuurt nu al sinds 1986 onafgebroken op federaal niveau.
Toch kon SPÖ decennialang scores halen rond de 40%. Met Bruno Kreisky als bondskanselier (1970-1983) lukte het de sociaaldemocraten driemaal om een meerderheid van de stemmen te behalen. Sinds het quasi verdwijnen van de communistische KPÖ in de jaren 1950 was SPÖ de enige partij links van het midden met parlementaire vertegenwoordiging. Iedereen die zich als links identificeert, had jarenlang slechts één keuze: SPÖ. Kiezers die moe werden van ÖVP en FPÖ hadden slechts één keuze: SPÖ. 'Wij zijn het enige alternatief voor rechts', was het credo van de sociaaldemocraten. Het was een sterke lijm om de verschillende partijvleugels bij elkaar te houden.
Iedere verkiezing ging SPÖ hard in de aanval tegen ÖVP. Maar zodra de stembussen gesloten waren, kon de partij niets anders dan met diezelfde ÖVP aan tafel zitten.
Dit klinkt wellicht mooi, maar in werkelijkheid kwam SPÖ in een paradoxale positie terecht: ik noem het de SPÖ-paradox. Iedere verkiezing opnieuw ging SPÖ hard in de aanval tegen ÖVP die 'weer eens de rijken ging bevoordelen ten koste van de gewone man'. Maar zodra de stembussen gesloten waren, kon de partij niets anders dan met diezelfde ÖVP aan tafel zitten als ze niet in de oppositie wilde belanden. Deze afhankelijkheid aan ÖVP werd alleen maar groter naarmate FPÖ onder Jörg Haider het liberalisme inruilde voor het nationalisme.
SPÖ zit al sinds de jaren 1980 in een situatie waarbij ze stemmen trekt door zich fel af te zetten tegen de rechtse ÖVP. Om echter uiteindelijk federaal te kunnen besturen, is samenwerking met de Volkspartij de enige mogelijkheid. Als men een tabel opzoekt van de regeringscoalities die Oostenrijk sinds de Tweede Wereldoorlog heeft gekend, zijn er maar liefst 19 Grote Coalities met sociaaldemocraten en christendemocraten. In de jaren 1990 begon dit al te schuren. Steeds meer werd SPÖ gezien als een pot nat met ÖVP. Dit beeld werd alleen maar versterkt door een opeenhoping van corruptieschandalen binnen beide partijen. Er werd een nieuwe linkse partij opgericht, de Groenen, die progressieve SPÖ-kiezers aantrok. Tegelijkertijd kon FPÖ zich met groot succes profileren als hét alternatief.
Je zou zeggen dat SPÖ dit had kunnen voorkomen door binnen de Grote Coalities zich af te zetten van ÖVP. Maar zulke strategieën kunnen als een boemerang in het gezicht van de sociaaldemocraten slaan. In 1999 belandde SPÖ na vier conflictueuze jaren te hebben geregeerd met ÖVP zomaar in de oppositie. Ondanks dat de sociaaldemocraten de grootste partij van het land bleven, had ÖVP geen zin meer in een voortzetting van de coalitie met SPÖ en koos ze voor een regering met FPÖ. Een andere beschamende vertoning was in 2008 toen de SPÖ-ÖVP-coalitie uiteenviel. Nieuwe verkiezingen volgden waarna… SPÖ gewoon weer een regering vormde met diezelfde ÖVP. Wat overbleef was een SPÖ met een beschadigde geloofwaardigheid.
Hieronder leggen we de loep op de drie kandidaten voor het partijleiderschap – Pamela Rendi-Wagner, Hans-Peter Doskozil en Andreas Babler – die de SPÖ-paradox naadloos illustreren.
DE BALANCEERACT VAN PAMELA RENDI-WAGNER
In 2017 volgde het zoveelste hoofdstuk van een ÖVP die SPÖ zomaar aan de kant schuift als het haar uitkomt. De sociaaldemocraten belandden weer in de oppositie. Oud-kanselier Christian Kern stapte op als partijleider. De estafettepin om de balanceeract van SPÖ voort te zetten, werd doorgegeven aan Pamela Rendi-Wagner. Hoe hard moet ik me afzetten van ÖVP? Een bijkomende moeilijkheid was dat ÖVP kilometers naar rechts rukte onder het leiderschap van Sebastian Kurz. Des te meer reden voor SPÖ om harde oppositie te voeren, toch? Maar de realiteit blijft dat als SPÖ in het huidige politieke landschap eens weer wil regeren, een niet al te slechte relatie met de ÖVP vitaal is.
Op politieke onderwerpen durfde Pamela Rendi-Wagner vaak niet door te pakken. Zo kwam het oppositiegeluid van SPÖ redelijk zwak over.
Op politieke onderwerpen durfde Pamela Rendi-Wagner vaak niet door te pakken. Zo kwam het oppositiegeluid van SPÖ redelijk zwak over. In 2019 kwam Pamela Rendi-Wagner, ten gevolge van het grote Ibiza-schandaal binnen de ÖVP-FPÖ-coalitie, alweer met een mond vol tanden te staan. De partij steunde een motie van wantrouwen tegen Sebastian Kurz samen met de FPÖ. Sebastian Kurz moest aftreden als kanselier en er kwam een technocratische interim-regering à la Italië. Maar in al haar optredens tijdens deze politieke crisis en de daaropvolgende nieuwe verkiezingen probeerde Pamela Rendi-Wagner ÖVP alsnog niet helemaal af te schrijven. Het gevolg was een onduidelijk verhaal waardoor de sociaaldemocraten in 2019 hun slechtste verkiezingsresultaat ooit behaalden.
Pamela Rendi-Wagner ging door als partijleider, dit keer tegen een regering bestaande uit ÖVP en Groenen. Maar de balanceeract werd alleen maar moeilijker naarmate haar eigen positie intern onder discussie kwam. In 2021 kwam nog een groot corruptieschandaal rondom de persoon Sebastian Kurz aan het licht. Maar SPÖ was toen vooral met zichzelf bezig, twijfelend wat te doen. De partij dreigde met een motie van wantrouwen, maar wist niet wat de volgende stap moest zijn. Pamela Rendi-Wagner probeerde op televisie met wartaal vragen te vermijden of SPÖ bereid was met ÖVP van Sebastian Kurz een volgende regering te vormen. Uiteindelijk waren het de Groenen die hun coalitiepartner dwongen Sebastian Kurz aan de kant te schuiven en van partijleider te wisselen.
Dit soort besluiteloosheid is bij SPÖ, zoals gezegd, niets nieuws. Maar anders dan normaal klinkt er nu interne kritiek. Ondanks de corruptie binnen ÖVP en het constant geruzie binnen de federale regering tussen ÖVP en Groenen, blijft SPÖ in de peilingen net boven de 20% steken. In plaats daarvan is het FPÖ die met kop en schouders boven de andere partijen lijkt te rijzen. Na de regionale verkiezingen in Kärnten en Niederösterreich is de kritiek alleen maar luider geworden. Pamela Rendi-Wagner wordt visieloos, saai en elitair gevonden. In maart 2023 werd het haar te veel. Ze schreef partijleiderverkiezingen uit. Als de criticasters het denken beter te weten, laten ze dan maar met een alternatief komen.
HET 'DEENSE' MODEL VAN HANS-PETER DOSKOZIL: BEJUBELD DOOR NIET-SPÖ'ERS
De grootste openlijke criticaster van Pamela Rendi-Wagner is Hans-Peter Doskozil. De minister-president van de staat Burgenland, aan de grens met Hongarije, verschijnt al jaren op televisie en in rechtse kranten om te vertellen wat zijn partijgenoot allemaal verkeerd doet. De partij zou te veel focussen op Wenen, waar SPÖ in de laatste regionale verkiezingen 45% van de stemmen haalde. In grote, meer rurale delen van het land is dat niet eens de helft. SPÖ moet, volgens Doskozil, héél Oostenrijk aanspreken als ze niet langer gevangen wil zijn in een paradox van rivaliteit en afhankelijkheid van ÖVP. De zowat eeuwige rechts-conservatieve meerderheid in Oostenrijk moet daarvoor worden doorbroken.
Hoe? Daarvoor kijkt Hans-Peter Doskozil al te graag naar Denemarken. Volgens hem moet de partij flink strenger zijn op immigratie en criminaliteit. Hierdoor zou SPÖ 'traditionele arbeiderskiezers' kunnen trekken van FPÖ. Als minister-president heeft Hans-Peter Doskozil zelfs geregeerd met FPÖ, ondanks verbijstering in de rest van de partij die FPÖ zoveel mogelijk wil isoleren. In 2020 won SPÖ in Burgenland op die manier kiezers van FPÖ, waardoor de partij een zetelmeerderheid behaalde. Hans-Peter Doskozil hoopt datzelfde kunstje te herhalen op landelijk niveau. Volgens opiniepeilingen kan dat wellicht lukken. Als Hans-Peter Doskozil partijleider zou zijn, voorspellen peilers dat SPÖ voor het eerst in 20 jaar boven de 30% kan rijzen, ten koste van FPÖ.
Deze bejubeling lijkt vooral van buiten de partij te komen. Hans-Peter Doskozils optredens in rechtse media, met zijn felle kritiek op de huidige 'partijelite', is een doorn in het oog voor veel SPÖ'ers. Velen zien hem als een saboteur. Tevens zijn Hans-Peter Doskozils sociaal-conservatieve ideeën niet populair onder de SPÖ-leden. De machtige Wenen-afdeling binnen SPÖ vreest dat Hans-Peter Doskozil haar dominante positie in de progressieve stad zal verzwakken. Sterker nog, veel SPÖ'ers liggen 's nachts wakker over een mogelijke heropleving van de communistische partij KPÖ als Hans-Peter Doskozil het voor het zeggen krijgt.
De afgelopen twee jaar boekte KPÖ lokale successen. Zo heeft de tweede grootste stad, Graz, een KPÖ-burgemeester. In de verkiezingen van 23 april in Salzburg herrees KPÖ als een fenix. Met 12% van de stemmen komt de partij voor het eerste sinds 1945 in het regionaal parlement van de staat. Tot nu toe heeft geen van deze lokale winsten geleid tot een groei in nationale verkiezingen en peilingen. Blijft dat zo als Hans-Peter Doskozil SPÖ op sociale thema's naar rechts rukt?
Hans-Peter Doskozil zelf is zich van deze angst bewust: hij sluit sinds kort een coalitie met FPÖ uit, terwijl hij eerder wel met FPÖ in Burgenland regeerde. Hans-Peter Doskozil zegt zelfs te willen regeren met de Groenen en de sociaal-liberale NEOS. Maar hoe dat te combineren is met de strategie om kiezers aan te trekken van FPÖ, blijft een vraagteken.
ANDREAS BABLER: DE OOSTENRIJKSE JEREMY CORBYN ALS LACHENDE DERDE?
Hans-Peter Doskozils impopulariteit binnen SPÖ is de reden waarom Pamela Rendi-Wagner de vlucht naar voren nam en partijverkiezingen uitschreef. Ze wordt door velen in de partij daarvoor bekritiseerd. Maar Pamela Rendi-Wagner is zeker dat in de keuze tussen haar en Hans-Peter Doskozil, de machtige stedelijke afdelingen haar zullen steunen. Zolang het een tweestrijd blijft tussen beiden – iets wat het sinds kort niet meer is.
Andreas Babler wordt beschreven als de Oostenrijkse Jeremy Corbyn. Hij sluit, naast een regering met FPÖ, zelfs een regering met ÖVP uit.
De partijleiderverkiezingen is ondertussen een driestrijd. Naast Pamela Rendi-Wagner en Hans-Peter Doskozil is ook de linkse Andreas Babler een optie. Hij is burgemeester in het kleine Traiskirchen, ten zuiden van Wenen, waar SPÖ 71% van de stemmen behaalde in de laatste gemeenteraadsverkiezingen. Een fenomenaal resultaat, want in die regio behalen FPÖ en ÖVP in federale verkiezingen al jaren een meerderheid. Andreas Babler wordt beschreven als de Oostenrijkse Jeremy Corbyn. Hij pleit voor een werkweek van 30 uur, forse vermogensbelastingen, een snelheidslimiet van 100 km/h op snelwegen, het legaliseren van cannabis, bondsstaten financieel straffen die niet genoeg asielzoekers opnemen en nieuwe handelsakkoorden tegenhouden. Babler sluit, naast een regering met FPÖ, zelfs een regering met ÖVP uit. SPÖ moet, volgens hem, weg van de SPÖ-paradox en niet meer bezig zijn of ÖVP nog met haar wil regeren.
Andreas Babler krijgt veel steun onder jongeren in de partij. In een recente peiling blijkt dat 33% van de SPÖ-kiezers zich ideologisch het dichtst bij Andreas Babler voelt, meer dan Pamela Rendi-Wagner en Hans-Peter Doskozil. Er klinkt echter ook kritiek. Andreas Babler zou te onervaren en onbekend zijn. Sommige SPÖ'ers vrezen dat hij de partij chronisch in de oppositie houdt door ook ÖVP uit te sluiten. Ook vragen velen zich af hoe de rechts-conservatieve meerderheid kan worden doorbroken door politiek naar links te trekken. Andreas Babler en zijn sympathisanten wijzen dan naar de recente, lokale successen van de communistische KPÖ, die voornamelijk niet-stemmers weet te trekken. Als SPÖ eindelijk een duidelijk links verhaal vertelt, zou er een meerderheid gevormd kunnen worden, zonder zowel ÖVP als FPÖ, met behulp van die niet-stemmers.
DE ZIEL VAN DE PARTIJ STAAT OP HET SPEL
Er staat SPÖ-leden een moeilijke maar spannende keuze te wachten in de komende weken. De ziel van de partij staat op het spel. Gaat SPÖ sociaal-cultureel naar rechts, met als risico dat een nieuwe linkse rivaal opkomt? Of gaat ze vol naar links, met als risico dat kans op de macht verloren gaat? Of gaat de partij door met haar huidige balanceeract die ze al decennialang probeert vol te houden? We zullen het zien op 3 juni.
Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 5 (mei), pagina 66 tot 71
LINKS IN EUROPA
Abonneer je op Samenleving & Politiek
Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via
info@sampol.be
of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de
Algemene voorwaarden.
Je betaalt liever via overschrijving?
Abonneren kan ook uit het buitenland.
*Ontdek onze SamPol draagtas.