Het is bang afwachten op het partijhoofdkwartier van Vooruit op nieuwe peilingen. De laatste peiling (12/10) dateert van vóór de onthullingen over Conner Rousseau's aanvaring met de politie en diens uitspraken over de Romagemeenschap.¹ Die kunnen op geen enkele manier goedgepraat worden… en Vooruit weet dit. Dit schandaal is echter het zoveelste in een lange reeks van moddergevechten in de Wetstraat. Het begon allemaal met de onrechtmatige pensioenpremies van Siegfried Bracke en Herman De Croo, maar ondertussen zijn ook Sander Loones, Vincent Van Quickenborne en Theo Francken door het journalistieke slijk gehaald. Het privéleven van politici staat steeds vaker centraal in het schandaalnieuws. De campagnemachines rijden zich voorbarig vast in het slijk.

De snelheid waarmee de politieke journalistiek moet springen van het ene naar het andere schandaal voorspelt weinig goeds voor de komende verkiezingen. We hebben nog meer dan zes maanden te gaan, dus hopelijk zal het ooit nog over inhoud gaan. Tegelijkertijd is de proliferatie van schandaalpolitiek geen volledige verrassing. Zij is de keerzijde van de personalisering van de politiek, die politieke wetenschappers al langer vaststellen. Ook voor Vlaanderen hebben onder meer Luc Huyse, Thomas Decreus en Peter Van Aelst al meermaals gewezen op de rol van traditionele en sociale media in de politiek.² Waar kiezers hun mening vormen door wat ze te zien krijgen in de media, vechten politieke partijen voor oogballen in televisiestudio's en newsfeeds. Dat lukt moeilijk met ingewikkelde programmapunten, maar wel met charismatische persoonlijkheden en catchy oneliners. In de spektakeldemocratie moeten partijen overleven door hun programma vast te haken aan mediatieke persoonlijkheden.

Conner Rousseau heeft de laatste jaren dit spel goed begrepen. Zijn heruitvinding van sp.a als Vooruit was een indrukwekkende rebranding campagne, vooral gefocust op de populariteit van zijn eigen persoon. Ico Maly's Vooruit! Politieke vernieuwing, digitale cultuur en socialisme documenteert in detail en met een kritische lens hoe dit proces is verlopen.³ Maly en anderen wezen al op een zwakke plek in de strategie: de partij wordt zeer afhankelijk van Rousseau's persoonlijke populariteit. Als die een deuk krijgt, dreigt de partij volledig onder te gaan. Het is bang afwachten op het partijhoofdkwartier.

Conner Rousseau was ook niet terughoudend om zichzelf in het centrum van de aandachtseconomie te werken met controversiële quotes. Hij werd geregeld beschuldigd van N-VA te kopiëren voor plat electoraal gewin. Een uitspatting over Molenbeek in de krant, kritiek op hoofddoeken op school, schermen met verplichte anticonceptie in probleemgezinnen en Vooruit haalt 16,1% in de peilingen. Toch moeten we die kritiek nuanceren. Andere partijen gebruiken niet enkel hun partijvoorzitters, maar ook hun regeringsleden om media-aandacht en virale tweets te produceren. Bij N-VA zijn ministers Zuhal Demir of Ben Weyts zeker even controversieel als Bart De Wever, maar ook CD&V gebruikt de post van staatssecretaris van Asiel en Migratie, Nicole De Moor, voor mediatiek opportunisme. Vooruit heeft in dat landschap tenminste het verstand om een duidelijke scheiding tussen de voorzitter en de regeringsleden te respecteren. Het beleid van ministers Frank Vandenbroucke of Caroline Gennez kan alleszins niet beschuldigd worden van plat populisme of nodeloze polarisering. Ten tweede komen de controversiële standpunten van Conner Rousseau niet uit een vacuüm. Vooruit bevat al decennialang conservatieve tendensen die slecht scoren bij de progressieve opiniemakers. Denk aan de law-and-order retoriek van Louis Tobback, het hoofddoekenverbod van Patrick Janssens, de hardere migratielijn van John Crombez. Met Conner Rousseau zijn die elementen misschien prominenter aanwezig in de media – en 2024 heeft daar waarschijnlijk iets mee te maken – maar we moeten verder kijken dan een paar provocatieve krantenkoppen.

'RADICALE FLANK'-THEORIE

We kunnen het natuurlijk bij die analyses laten en blijven jammeren dat het vroeger allemaal beter was… toen de partijen nog échte ideologieën hadden en de dieren nog spraken. De vraag is echter welk alternatief wij kunnen bedenken voor de personalisering van de politiek. Als wij geen politiek willen voeren louter op online viraliteit en mediatieke persoonlijkheden, wat dan wel?

Eén optie ligt misschien in een linkse tandemstrategie tussen Vooruit en PVDA. Bij het openingscollege van Carl Devos aan de UGent zagen wij hier reeds een voorproever van, toen Conner Rousseau en Raoul Hedebouw de degens kruisten met Bart De Wever en Tom Van Grieken. De linkse en Vlaams-nationalistische tandem vertegenwoordigden daar het bredere politieke spectrum. De rest viel uit de boot. Als we de verkiezingsuitslagen van 2019 vergelijken met de peilingen van oktober, valt daar wel iets voor te zeggen. De Vlaams-nationalistische vleugel haalt bijna een absolute meerderheid, maar ook links stijgt collectief van 26,2% in 2019 naar 33,1% vandaag. Aan Groen (van 9,8% naar 8,2%) zal dat niet liggen, maar Vooruit (van 10,8% naar 16,1%) en PVDA (van 5,6% naar 8,8%) halen winst. Deels hebben ze dat aan elkaar te danken. Het loont politiek om gematigde en radicale varianten van dezelfde ideologische strekking tegen elkaar uit te spelen.

Politieke bewegingen behalen grotere successen als zij een gematigde en radicale flank combineren en coördineren.

Politieke wetenschappers noemen dat de 'radicale flank'-theorie: politieke bewegingen behalen grotere successen als zij een gematigde en radicale flank combineren en coördineren.⁴ De Amerikaanse burgerrechtenbeweging heeft de emancipatie van Afro-Amerikaanse minderheden kunnen doordrukken dankzij een stilzwijgende tandem tussen een gematigde beweging (belichaamd door Martin Luther King) en een radicale flank (belichaamd door Malcolm X en de Black Panthers). Het witte establishment had niet plots het licht gezien toen Lyndon Johnson de Civil Rights Act van 1964 ondertekende. Het gaf toe aan de eisen van King, omdat het radicale alternatief hem nog veel gevaarlijker toescheen. Er waren reeds Afro-Amerikaanse rellen uitgebroken in verschillende steden en het akkoord was een strategische samenwerking met King om de wind uit de zeilen van de radicalisering te halen.

Het hoeft ook niet te verrassen dat de grootste successen van de West-Europese sociale welvaartsstaat geboekt werden na de Russische Revolutie en de opgang van de Sovjet-Unie. Nog liever de arbeidersklasse deftige lonen en sociale zekerheid geven dan een communistische revolutie riskeren. Zonder die radicale druk heeft het kapitaal weinig motivatie om een sociale welvaartsstaat te onderhouden. Het begin van het sociaal compromis tussen arbeid en kapitaal wordt soms gesitueerd in de loonakkoorden van de Amerikaanse autofabriek van Ford, maar Henry Ford begon voor het eerst hogere lonen aan zijn fabrieksarbeiders uit te betalen niet uit de goedheid van zijn hart.⁵ Hij vreesde socialistische opstanden, vakbonden en stakingen. Arbeiders kregen hogere lonen op voorwaarde dat zij zich niet aansloten bij een vakbond of socialistische partij. De sociale welvaartsstaat begon, met andere woorden, als een tijdelijk compromis in een sociale strijd waar een gematigde en radicale flank van de arbeidersbeweging elkaar naar de macht dreven.

DE VLAAMS-NATIONALISTISCHE 'RADICALE FLANK'-STRATEGIE

N-VA en Vlaams Belang passen de 'radicale flank'-strategie al jaren succesvol toe in Vlaanderen. Vlaams Belang kan comfortabel vanuit de marge schreeuwen over omvolking, het gevaar van woke en onstuitbare migratie, zonder ooit zelf beleidsverantwoordelijkheid op te nemen. Daarvoor dient N-VA, de 'redelijke versie' van dezelfde ideeën. N-VA kan zelfs geregeld ballonnetjes oplaten over de gekste voorstellen en zich nog steeds presenteren als het gematigde alternatief voor Vlaams Belang. Ze vormen samen een tandem die het Vlaams-nationalisme en racisme normaliseren bij de brede bevolking. Vlaams Belang fungeert als stootgroep die rechtse standpunten door een megafoon roept zodat andere partijen, onder druk, mee verrechtsen. Zo'n tandem heeft twee strategische voordelen:

(1) In een politiek landschap dat van crisis naar crisis strompelt, is het moeilijk een consistent partijbeleid op de agenda te plaatsen.⁶ Elke dag hebben journalisten de keuze tussen allemaal even dringende onderwerpen om kranten en televisiestudio's te vullen. N-VA heeft nog maar net een nieuw migratievoorstel of daar is al een onderwijscrisis of een begrotingsdebat. In zulke omstandigheden helpt het als radicalen bepaalde standpunten onder de aandacht brengen met forse provocaties. Je wil immers dat jouw crisis het pijnpunt is waar iedereen over praat en dat het kiesgedrag van de bevolking stuurt. In een tijdperk waar extremistische oneliners makkelijk viraal gaan, helpen radicale bewegingen de thema's van hun gematigde tandemgenoten op de agenda te plaatsen. Een thema als migratie ligt de Vlaams-nationalistische tandem goed, dus is het handig als Vlaams Belang hard in diezelfde megafoon blijft roepen. Vlaams Belang fungeert als een soort quasi-militaire voorhoede die het terrein klaarlegt voor de achterhoede van N-VA om het medialandschap te bezetten.

Op lange termijn kan een tandemstrategie de maatschappelijke common sense verschuiven.

(2) Op lange termijn kan een tandemstrategie de maatschappelijke common sense verschuiven. Burgers hebben een soort onbewust kompas waarmee ze gematigde van extreme standpunten onderscheiden. In stabiele samenlevingen gaat de algemene voorkeur dan vaak uit naar gematigde standpunten. Psychologen noemen dat het Overton window.⁷ Maar als extreme partijen steeds extremer gaan, verschuift dat kompas. Wat vroeger gold als 'te radicaal' of 'ongehoord racistisch' is na jaren Vlaams-nationalistische tandem mainstream geworden. N-VA kan comfortabel rechtsere standpunten verdedigen, omdat ze nog steeds minder extreem is dan Vlaams Belang. N-VA wordt ervaren als 'gematigd', omdat het alternatief radicaler wordt. Het blijft zich voorstellen als 'de redelijke gesprekspartner' of 'de verantwoordelijke beleidsmaker', ondanks de talrijke schandaaluitspraken van Theo Francken of Zuhal Demir, zolang het alternatief maar nóg schandaliger is. Daarmee verschuift het maatschappelijk debat tussen links en rechts naar een debat tussen rechts en nog rechtser. Nadat de Vlaams-nationalistische tandem haar thema's onder de aandacht heeft geplaatst, bepalen ze ook nog eens de belangrijkste standpunten. Voor links is amper zendtijd. Eenmaal de journalisten moeten beslissen wie ze uitnodigen in de studio, zullen er twee Vlaams-nationalisten zitten, terwijl links thuis in de zetel zeurt over rechtse hegemonie.

HET NUT VAN EEN LINKSE 'RADICALE FLANK'-STRATEGIE

Ook op de linkerzijde is de 'radicale flank'-strategie een welbeproefd succes. In Nederland voert Frans Timmermans als lijsttrekker van GroenLinks-PvdA campagne op zijn verwezenlijkingen met de Green New Deal in Europa. Toen hij in de televisiestudio gevraagd werd naar zijn mening over de radicale milieubeweging Extinction Rebellion, die in Nederland al een paar maanden indrukwekkende acties voert, was Frans Timmermans opvallend helder. Hij zei dat hijzelf over andere middelen beschikt om de klimaatzaak te dienen, dus dat het ongepast zou zijn voor hem om mee op straat te protesteren. Hij voegde daar echter aan toe dat zijn Green New Deal enkel maar had kunnen slagen dankzij de aanhoudende protesten van milieuactivisten en klimaatjongeren. De radicale vleugel van de milieubeweging had druk op de ketel gezet, die Frans Timmermans in het hart van Europa kon omzetten in wetgevende energie. Mochten de activisten te snel opgegeven hebben, zou zijn project snel uitgeput geraakt zijn. De radicale flank van de klimaatbeweging hielp hem om Frans Timmermans' thema's op de agenda te krijgen en te houden, terwijl de geesten rijpten voor zijn drastische voorstellen als het 'gematigde alternatief' voor meer radicale klimaatplannen.

Aan Franstalige zijde hebben Paul Magnette en Raoul Hedebouw een gelijkaardige tandemverhouding.

Zo'n strategie vereist kundig gemanoeuvreer van partijvoorzitters in Vlaanderen. Bij de Vlaams-nationalisten moet Tom Van Grieken radicaal blijven zonder zo ver over de schreef te gaan dat elke samenwerking met N-VA voorgoed onmogelijk wordt. Bart De Wever moet dan weer luisteren naar de kreten van Vlaams Belang zonder de Chinese Muur te slopen. Hij moet af en toe provoceren met bijvoorbeeld een lezingenreeks over 'hoe woke onze cultuur vernietigt' om zich niet te laten overbluffen door Van Grieken, maar hij moet ook het onderscheid tussen beide partijen bewaken. Aan Franstalige zijde hebben Paul Magnette en Raoul Hedebouw een gelijkaardige tandemverhouding. Door PTB te presenteren als grote uitdager voor PS, duwt Raoul Hedebouw PS naar links. Daar kan Paul Magnette van profiteren door PS voor te stellen als een partij die trouw blijft aan het socialisme, maar toch bereid is tot compromissen met andere partijen. Magnette doet geregeld straffe uitspraken om de linkse achterban aan zich te binden, maar hij bewaakt toch een soort Chinese Muur tussen PS en PTB. Ondertussen verschuift het debat in Franstalig België naar linksere thema's als loonstijgingen, hogere pensioenen en ecosocialisme.

In Vlaanderen kunnen Vooruit en PVDA dezelfde strategie hanteren. Ze kunnen samen een linkse tandemstrategie opzetten om rechts op lange termijn buiten spel te zetten. Daarmee zou Vooruit haar afhankelijkheid van individuele personen ontgroeien en kan PVDA haar programmapunten compromisloos doordrukken in het beleid door Vooruit te behoeden voor een afglijding naar rechts. PVDA eist met mediatieke provocaties de aandacht op voor linkse thema's, terwijl Vooruit zich voorstelt als de redelijke gesprekspartner die bereid is om beleidsverantwoordelijkheid te nemen en compromissen te maken. Conservatieve krantenkoppen van Conner Rousseau maken samenwerking met het socialisme dan weer behapbaar voor rechtse partijen. Maar ondertussen bepaalt dat het socialisme wel steeds meer de agenda.

EINDNOTEN

1. Igor Bulcke, 'Open Vld duikt in nieuwe peiling onder 8 procent en wordt zo de kleinste partij van Vlaanderen', hln.be, 12/10/2023.↑
2. Luc Huyse, De democratie voorbij (Van Halewyck, 2014); Thomas Decreus, Spektakeldemocratie (epo, 2020); Peter Van Aelst, De mediatisering van de Vlaamse politiek (ACCO, 2014).↑
3. Ico Maly, Vooruit! Politieke vernieuwing, digitale cultuur en socialisme (epo, 2021). Voor een uitstekende commentaar, zie Lorenzo Buti, 'Politiek in tijden van spektakel', LAVA Tijdschrift, 17/12/2021.↑
4. Zie Andreas Malm, Eco-sabotage. Of hoe je een pijplijn opblaast (Starfish Books, 2022).↑
5. Voor meer over Fordisme en het sociaal compromis, zie Tim Christiaens, De kluseconomie: voor uitbuiting, klik 'aanvaard' (epo, 2023), pp. 29-54.↑
6. Walter Weyns, 'Pas bij een crisis weten we blijkbaar waarvoor het echt tijd is', De Standaard, 10/7/2021.↑
7. Derek Robertson, 'How an obscure conservative theory became the Trump era's go-to nerd phrase', Politico, 25/2/2018.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 9 (november), pagina 4 tot 9

• N-VA
• Vlaams Belang
• PvdA
• Vooruit