Het succes van uiterst rechts is al sinds geruime tijd in de maak. Uiterst rechts (in het Engels: the far right) is een overkoepelende term die de groeiende banden tussen de ‘(populistische) radicaal-rechtse’ en ‘extreemrechtse’ politieke actoren omvat. Radicaal-rechtse partijen en bewegingen zijn illiberaal, maar niet noodzakelijk antidemocratisch. Ze respecteren over het algemeen de basisregels van de democratie, maar sommige van hun ideeën zijn wel in strijd met liberaal-democratische principes zoals de bescherming van minderheidsrechten en politiek pluralisme. Extreemrechtse groeperingen zijn per definitie antidemocratisch: ze verwerpen de beginselen van de parlementaire democratie, al dan niet met geweld.

Ideologisch gezien wordt uiterst rechts gekenmerkt door nativisme en autoritarisme. Nativisme is een xenofobe vorm van nationalisme, die stelt dat niet-inheemse elementen (migranten) een bedreiging vormen voor de homogene natiestaat. Autoritarisme verwijst naar het geloof in een streng geordende samenleving, waarin inbreuken op de bestaande orde streng gestraft dienen te worden. Als gevolg hiervan zijn uiterst rechtse ideologieën exclusief en hiërarchisch, wat zich vaak manifesteert als een reeks overtuigingen die racistisch, seksistisch, en vijandig tegenover migranten en LGBTQ+-gemeenschappen zijn.

Sinds het begin van de 21^e eeuw hebben uiterst rechtse partijen en partijsystemen in bijna elk land in Europa en daarbuiten voor opschudding gezorgd. De electorale opmars van uiterst rechts vormt een uitdaging voor de gevestigde orde. Het confronteert traditionele politieke partijen, de media en de burgermaatschappij met de heikele vraag hoe zij deze politieke stroming dienen te bejegenen. Of, bot gezegd: hoe kan hun aanwezigheid effectief worden ingedamd?

HET SUCCES VAN UITERST RECHTS BEGRIJPEN

Om deze vraag te beantwoorden, moeten we eerst de onderliggende oorzaken begrijpen. Deze oorzaken zijn zowel complex als veelvoudig. Om te beginnen spelen individuele opvattingen een grote rol. Zo kan de steun voor uiterst rechts niet simpelweg worden afgedaan als ‘protest’ tegen de status quo, of ontevredenheid over specifiek beleid, zoals de veelbesproken ‘verwarmingswet’ in Duitsland of maatregelen om stikstofuitstoot in Nederland te verminderen. Verzet tegen immigratie blijft één van de voornaamste drijfveren voor het stemmen op uiterst rechts – hoewel wetenschappers verfijndere attitudes hebben weten onderscheiden, waaruit blijkt dat een negatieve houding tegenover migratie een sterkere voorspeller lijkt te zijn dan xenofobie of racisme.

Hoewel individuele attitudes belangrijk zijn, leiden ze niet automatisch tot steun voor uiterst rechts. Deze houdingen moeten worden gemobiliseerd door uiterst rechtse actoren. Over het algemeen hebben uiterst rechtse partijen meer kans op succes als ze erin slagen zichzelf te positioneren als een geloofwaardig alternatief voor de gevestigde partijen. Net als bij elke andere politieke partij zijn een aantrekkelijk programma, charismatische leider(s) en een solide partijorganisatie van cruciaal belang. In de afgelopen decennia hebben veel uiterst rechtse partijen kenmerken van de massapartij overgenomen en standpunten ontwikkeld over een breed scala aan kwesties, waaronder buitenlands beleid, gender en klimaat.

Cruciaal is dat het succes van uiterst rechts ook afhangt van de manier waarop ze worden waargenomen en bejegend door andere actoren.

Cruciaal is dat het succes van uiterst rechts ook afhangt van de manier waarop ze worden waargenomen en bejegend door andere actoren, met name mainstream partijen, mediaprofessionals en overige spelers uit het maatschappelijke middenveld. Samen fungeren zij als poortwachters die bepalen wie de electorale arena mag betreden. Hun gedrag is bijzonder bepalend in de vroege levensfase van uiterst rechtse partijen. Maar ook nadat zij het politieke toneel hebben betreden, blijven de reacties van mainstream concurrenten, de media en het maatschappelijke middenveld van groot belang.

STRATEGIEËN TEGEN UITERST RECHTS

Vanuit een puur theoretisch perspectief hebben nieuwsredacties en gevestigde politieke partijen ruwweg twee mogelijkheden. Enerzijds kunnen zij besluiten om uiterst rechtse bewegingen consequent te isoleren (deze strategie staat ook bekend als ‘demarcatie’), bijvoorbeeld door een cordon sanitaire of een Brandmauer rond deze partijen op te richten. Anderzijds kunnen zij ervoor kiezen in debat te gaan met uiterst rechtse politici en partijen. Dit kan wederom op twee verschillende manieren. Ten eerste kunnen journalisten en mainstream politici ervoor kiezen om partijen met uiterst rechtse overtuigingen bijzonder kritisch te benaderen (‘confrontatie’). Zo kunnen zij uiterst rechtse spelers demoniseren of stigmatiseren, en zich daarmee openlijk van hen distantiëren. Evenzo kunnen journalisten proberen hen te ‘ontmaskeren’ door hun ‘ware gezicht’ te tonen, of zij kunnen deze partijen (en hun beleid) delegitimeren door ongunstige berichtgeving. Ten tweede kunnen mainstream partijen ervoor kiezen om uiterst rechts te accommoderen, bijvoorbeeld door hun standpunten of beleid over te nemen of door ervoor te kiezen met hen samen te werken (‘accommodatie’).

Maar welke strategie is het meest effectief in het tegengaan van uiterst rechts? De geschiedenis suggereert dat er geen eenvoudige of eenduidige oplossing is; de effectiviteit van een strategie hangt sterk af van de context en timing. Oostenrijk is in dit opzicht een interessant voorbeeld, waar verschillende strategieën op verschillende momenten en door verschillende actoren zijn toegepast, zonder dat dit leidde tot een definitieve ondergang van uiterst rechts.

Mainstream politici en mediacommentatoren waarschuwen vaak dat het consequent isoleren van uiterst rechts hun ‘underdog’positie kan versterken, waardoor het populistische sentiment juist wordt aangewakkerd. Empirisch bewijs voor deze bewering is echter schaars. Maar ook voor de ‘confrontatie’ en ‘accommodatie’ strategieën hebben geen eenduidig effect. In theorie zou de laatste een modererend of matigend effect kunnen hebben door uiterst rechtse partijen te dwingen hun retoriek af te zwakken. Dit is wat de politicoloog Reinhard Heinisch het ‘filtratie-effect’ noemt. Recente studies tonen echter aan dat het overnemen of kopiëren van uiterst rechtse standpunten niet helpt om kiezers terug te winnen, maar juist bijdraagt aan het legitimeren van de opvattingen en agenda van deze partijen. Het idee dat regeringsdeelname van uiterst rechts hen minder gevaarlijk zou maken, heeft zich ook onjuist bewezen.

Recente studies tonen aan dat het overnemen of kopiëren van uiterst rechtse standpunten niet helpt om kiezers terug te winnen, maar juist bijdraagt aan het legitimeren van de agenda van deze partijen.

Historische voorbeelden van regeringsdeelname door uiterst rechts hebben uiteenlopende uitkomsten opgeleverd. Maar de kern van de zaak is dat de risico’s van zo’n samenwerking vaak zwaarder wegen dan de voordelen: eenmaal aan de macht kan uiterst rechts actief bijdragen aan de erosie van de democratie, zoals we hebben gezien in Polen, Hongarije en de Verenigde Staten. Bovendien versnelt het verspreiden van extreemrechtse ideeën vanuit een machtspositie de mainstreaming en normalisering van deze opvattingen.

WAT NU?

Hoewel er geen magische formule bestaat om uiterst rechts tegen te gaan, biedt onderzoek waardevolle inzichten in effectieve strategieën en valkuilen. Een studie van Joost van Spanje en Nan Dirk de Graaf, gebaseerd op bijna 300 verkiezingsresultaten uit 28 West-Europese landen tussen 1944 en 2011, toont aan dat het overnemen of imiteren van extreemrechtse standpunten de steun voor deze partijen kan verminderen, mits de uiterst rechtse partij tegelijkertijd systematisch wordt geïsoleerd. Dit suggereert dat het combineren van verschillende strategieën de sleutel kan zijn tot hun algehele effectiviteit.

Daarnaast blijkt uit mijn eigen onderzoek over Wallonië dat demarcatie daadwerkelijk effectief kan zijn. Wanneer een cordon sanitaire compleet ‘waterdicht’ is (in de zin dat de media uiterst rechts universeel geen platform bieden en mainstream partijen nadrukkelijk en expliciet elke vorm van samenwerking uitsluiten), kunnen uiterst rechtse partijen in de kiem worden gesmoord. De effectiviteit van deze strategie hangt uiteindelijk echter af van de rigiditeit en timing ervan. Wanneer een cordon niet compleet waterdicht is, lijkt het minder effectief te zijn. Zoals David Art ons herinnert: ‘zelfs kleine scheuren in het cordon sanitaire kunnen grote gevolgen hebben’.

Wanneer een cordon sanitaire compleet ‘waterdicht’ is, kunnen uiterst rechtse partijen in de kiem worden gesmoord.

Dat is ook de reden waarom gevestigde politieke partijen met vuur spelen als ze overwegen om samenwerkingsverbanden met uiterst rechts aan te gaan – op welk bestuursniveau dan ook. Dit staat in contrast met CDU-leider Friedrich Merz, die eerder dit jaar opriep tot meer pragmatische samenwerking met de AfD op lokaal niveau.

Het lokale niveau dient in feite als een bijzonder belangrijk bolwerk tegen uiterst rechts, wat onder andere blijkt uit onderzoek van Antonis Ellinas over antifascistische mobilisatie in Griekenland. De lokale democratie bevindt zich immers in de frontlinie als het gaat om democratische zelfverdediging.

Naast rigiditeit blijkt ook timing een sleutelrol te spelen in de effectiviteit van de demarcatiestrategie. Doordat gevestigde politieke partijen en de media in Wallonië een compleet waterdicht cordon rondom uiterst rechts hebben aangelegd, zijn er weinig mogelijkheden voor deze partijen om voet aan de grond te krijgen. Naarmate deze partijen meer invloed krijgen, wordt het moeilijker om ze compleet te isoleren.

LANGETERMIJNOPLOSSINGEN

Velen zullen zich daarom afvragen hoe om te gaan met uiterst rechts nadat deze partijen een stevige positie hebben verworven in het partijsysteem. Zodra een uiterst rechtse partij parlementaire vertegenwoordiging heeft gewonnen, verandert dit inderdaad de dynamiek binnen de partijcompetitie. Het electorale succes van deze partijen wordt dan minder afhankelijk van het tactisch manoeuvreren van andere spelers, waaronder mainstream partijen en de media. Maar dat betekent niet dat de reacties van deze spelers niet meer van belang zijn. Integendeel, juist dan worden de mainstreamingprocessen nog relevanter.

Zodra de electorale doorbraak van uiterst rechts een feit is, is het cruciaal om consequent te blijven benadrukken waarom democratie überhaupt van belang is – iets wat tegenwoordig niet meer vanzelfsprekend blijkt te zijn. De onafhankelijke rechtspraak, gevestigde politieke partijen en de vrije pers zijn geen vanzelfsprekende instituties die zichzelf in stand houden: democratie moet actief worden gekoesterd. (Hint: Neem een krantenabonnement en word lid van een politieke partij!) In dit opzicht zijn er ook hoopgevende burgerinitiatieven, zoals Omas gegen Rechts (Oma’s tegen rechts), een groep vrouwen op leeftijd die zich inzet voor het behoud van democratische kernwaarden.

Maar ook de media spelen een belangrijke rol na de doorbraakfase. In tegenstelling tot sociale media kunnen gevestigde media uiterst rechtse spelers en standpunten namelijk legitimeren door het extremismestigma dat aan hen kleeft, op te heffen. Uit recent onderzoek naar de invloed van mediaberichtgeving blijkt bovendien dat blootstelling aan extreemrechtse standpunten via onkritische media-interviews kan leiden tot een grotere acceptatie van deze opvattingen.

Blootstelling aan extreemrechtse standpunten via onkritische media-interviews kan leiden tot een grotere acceptatie van deze opvattingen.

Aangezien uiterst rechts waarschijnlijk niet zomaar weer zal verdwijnen, zal het omgaan met deze partijen ongetwijfeld een langetermijnuitdaging zijn – maar één die niet vermeden kan worden. In de woorden van Tim Bale: "Als de tandpasta eenmaal uit de tube is, de doos van Pandora geopend, verdwijnen de problemen zelden vanzelf."

De opkomst en normalisering van uiterst rechts vormen één van de grootste bedreigingen waar liberale democratieën momenteel mee worden geconfronteerd. In plaats van uiterst rechtse standpunten en kaders over te nemen, zouden mainstream partijen zich moeten richten op het versterken van de liberale democratie en het heroveren van de politieke agenda door geloofwaardige politieke alternatieven te bieden. Dit houdt in dat ze trouw blijven aan hun eigen verhaal, weer in contact komen met hun kernkiezers (bijvoorbeeld door sterke lokale verankering), en strikte grenzen stellen aan hoeveel intolerantie liberale democratieën zouden moeten tolereren. Als die grenzen er niet zijn, dan is het ook veel gemakkelijker om deze grenzen steeds verder te verschuiven.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 7 (september), pagina 48 tot 52

• extreemrechts
• Vlaams Belang
• verzet2024

ZOMERREEKS 2024 - VERZET

Hoe omgaan met uiterst rechts?

Léonie de Jonge

Signalen van democratisch verval leren herkennen

Dany Neudt

Vakbonden moet zichzelf heruitvinden

Fatiha Dahmani