Als minister van Ontwikkelingssamenwerking vocht ik binnen de Europese Unie slechts voor één kant, die van de slachtoffers. Ik kon helaas niet verhinderen dat het internationaal recht op het kapblok kwam. Dit is mijn getuigenis.
Al in 2023 was de lont aan het kruitvat in het Midden-Oosten zo goed als opgebrand. Als minister van Ontwikkelingssamenwerking had ik de bevoorrechte positie om rechtstreeks in contact te staan met Belgische partners in de regio. Zij schetsten nog vóór 7 oktober 2023 een verontrustend beeld: in september spraken we al van het dodelijkste jaar in het Israëlisch-Palestijns conflict in een decennium, met meer dan 200 Palestijnse en 24 Israëlische slachtoffers. Het jaar ervoor zag ook al het hoogste aantal gedode Palestijnen en Israëliërs in 16 jaar. Het geweld door joodse kolonisten tegen Palestijnen bleef exponentieel stijgen. Infrastructuur als scholen en ziekenhuizen voor de Palestijnse bevolking, vaak mee gefinancierd door Europees belastinggeld, werden bijna dagelijks aangevallen en vernield, vaak met steun of onder bescherming van de Israëlische veiligheidsdiensten.
EUROPESE LETHARGIE
Wie goed oplette, hoefde niet te wachten tot 7 oktober om een analyse te maken. Extremen aan beide kanten voedden elkaar en zetten de democratische ruimte onder druk, met nefaste gevolgen voor burgers en mensenrechten. De Israëlische premier Benjamin Netanyahu, met een rechtszaak boven zijn hoofd voor corruptie, klampte zich vast aan de macht door een coalitie te vormen met rechts-nationalistische extremisten. De Palestijnse Autoriteit (en VN-organisaties) die instaan voor de publieke dienstverlening aan de bevolking, lagen na decennia verzwakking door de Israëlische autoriteiten op quasi apengapen. Deze leemte werd maar al te graag opgevuld door Hamas en andere extremistische groeperingen, zonder veel democratische legitimiteit.
Op een Raad van ministers in september 2023 vroeg ik aan de EU en haar lidstaten om de impact van het toenemende geweld en mensenrechtenschendingen op ontwikkelingsprogramma’s in Palestina in kaart te brengen en om te onderzoeken hoe we met de Europese Commissie de democratische ruimte in de regio konden versterken. Het was meteen duidelijk dat de lethargie in de Europese gremia domineerde. Helaas bleek de Raad te weinig de plek om snel te komen tot concrete actie. Een consensus, broodnodig om te komen tot een duurzame humanitaire oplossing, werd helemaal onmogelijk door de inbreng van rechts-populistische partijen, zoals Fidesz van de Hongaarse premier Viktor Orbán. Slechts een tiental landen van de 27 lidstaten nam het woord. Het grootste deel van de lidstaten bleef stil.
ALLIANTIES
En dan moest de barbaarse, terroristische aanval van Hamas op 7 oktober nog komen. Die aanval deed de gematigde stem verstommen. Serene solidariteit was de slachtoffers niet gegund. Een politiek frame ontstond, mee in de hand gewerkt door pers, een sterke lobby, politici en ambassades: die van goed tegen kwaad. Maar in dit conflict is er maar één kant, die van de slachtoffers. En wie aan de kant van alle slachtoffers staat, wil verder bloedvergieten vermijden. Die positie, versterkt door getuigenissen uit de eerste hand van onze partners, heb ik meteen verdedigd. Gelukkig kon ik terugvallen op collega-voorlopers zoals secretaris-generaal van de Verenigde Naties, António Guterres, en Hoge Vertegenwoordiger van de EU, Josep Borrell, niet toevallig mede-socialisten. Hun impact kan niet worden onderschat. Elke keer zij mee opschoven of een duidelijk statement naar buiten kwamen, waren we gesterkt, intern binnen de Belgische regering en extern binnen de EU of op het multilaterale toneel.
Onze focus lag consistent op humanitaire toegang en humanitaire bescherming, gestut door het internationaal en vooral het humanitair recht.
Onze focus lag consistent op humanitaire toegang en humanitaire bescherming, gestut door het internationaal en vooral het humanitair recht. Een recht dat niet alleen de Palestijnse bevolking beschermt, maar ook de gijzelaars, zo beargumenteerden we naar Israël en hun trouwste bondgenoten. In die beginmaanden van het conflict was de EU niet klaar voor deze boodschap. Daarom vroegen we in november 2023 zelf om het conflict op de Raad van ministers van Ontwikkelingssamenwerking te bespreken. Ik formuleerde toen voor het eerst concrete eisen: een onmiddellijk en permanent staakt-het-vuren en het openen van meerdere grensovergangen zoals Kerem Shalom. Beide eisen waren nodig omdat humanitaire hulp onmogelijk werd gemaakt. De inbreuken op het internationale recht koppelden we aan sancties, zoals het bannen van gewelddadige kolonisten. Intussen krikte België haar humanitaire steun in de regio op, onder meer via UNRWA. We riepen de EU en haar lidstaten op om hetzelfde te doen. De Belgische positie viel grotendeels in dovemans oren. Het grootste deel van de lidstaten liet in november opnieuw de kans liggen om zich krachtig uit te spreken over de humanitaire crisis, laat staan actie te ondernemen.
DUBBELE MORAAL
Toen wisten we het al: onder Belgisch voorzitterschap gaan we niet de fout maken om Palestina als bijzaak te behandelen. We stellen het conflict centraal. In aanloop werden speciale gezanten en andere Europese topdiplomaten ontvangen en bevraagd. Ook in uitwisselingen met ministers en VN-agentschappen zouden we het conflict altijd met stip op de agenda zetten. Het werd de case in point van onze focus tijdens het Belgisch EU-voorzitterschap.
Sinds het aantreden van Von der Leyen I – en versterkt door de Oekraïneoorlog – lag de nadruk op een geopolitiek EU-buitenlandbeleid. Dat beleid is verankerd in internationale kaders van de universele rechten en de duurzame ontwikkelingsdoelen. Von der Leyen I én II willen duidelijk economische en politieke samenwerking versterken via ontwikkelingssamenwerking, zonder in te boeten op respect voor de Europese verdragen en wetgeving.
Op zich is dat een te volgen strategie, maar is dat geloofwaardig als de EU als collectief een dubbele moraal tentoonspreidt? Hoe kan je nog mensenrechten promoten via ontwikkelingsinstrumenten, als jouw diplomatie stil blijft wanneer mensenrechten met de voeten worden getreden in Gaza en nu ook Libanon? Hoe kan je beweren dat Rusland soevereiniteit moet respecteren, als je Israël laat begaan in het Midden-Oosten? Hoe kan je het multilateralisme promoten, als je toelaat dat in Gaza VN-agentschappen en hun personeel letterlijk en figuurlijk onder vuur genomen worden? Het heeft maar beperkt nut om met ontwikkelingssamenwerking politieke deuren te openen, als je ze met je dubbele moraal niet alleen keihard weer dichtgooit, maar ze ook op driedubbel slot zet.
Onze uitgesproken Belgische positie werd niet altijd in dank afgenomen door de Israëlische autoriteiten en diplomatie in België.
Onze uitgesproken Belgische positie werd niet altijd in dank afgenomen door de Israëlische autoriteiten en diplomatie in België. Het gesprek bleef open, maar leidde tot weinig resultaat. Onder andere over de repatriëring van Belgen en hun families. Tot vandaag zitten nog een 200-tal mensen vast in ’s werelds meest gebombardeerde oorlogszone. Of over de dood van een Palestijnse medewerker van het Belgische ontwikkelingsagentschap Enabel, Abdallah Nabhan, en zijn 7-jarige zoontje, gestorven onder Israëlische bommen. Of over zijn 22 collega’s en hun familieleden die vandaag nog vastzitten in de Gazastrook. Of de vernietiging van het kantoorgebouw van Enabel in Gaza-stad in februari, wat bovendien lange tijd ontkend werd.
Nog erger was dat sommige politieke fracties en opiniemakers, zich lieten manipuleren en instrumentaliseren, om in het parlement en publieke ruimte, zonder enig kritisch denken of bronnencontrole, mist te spuien over wat er echt gebeurde. Ze herhaalden lukraak beschuldigingen die door de Israëlische pr- en oorlogsmachine werden verspreid. Onschuldige slachtoffers werden geculpabiliseerd. Bewijzen werden zelden of nooit geleverd. Fake news, met één doel: twijfel zaaien, en proberen de steun voor onschuldige slachtoffers, en voor het grondgebied en de fysieke integriteit en toekomst van de mensen in Palestina, verder te doen afkalven.
SCHANDAAL
België zou zich tijdens het eigen EU-voorzitterschap niet laten isoleren. We bleven zoeken naar gelijkgezinden. Bij elke Europese of multilaterale discussie hielden we de verslagen van de Belgische diplomatie in de gaten. Welke lidstaat nam welke positie in? Wie volgde posities van VN, van internationale ngo’s als het Rode Kruis en Artsen Zonder Grenzen? Luxemburg, Ierland en Spanje bleken standvastig. Landen als Frankrijk en Slovenië wisselden, terwijl anderen Israël dogmatisch steunden. Dit bracht me tot mijn betwiste uitspraak dat Duitsland aan de foute kant van de geschiedenis dreigde terecht te komen. Dit diplomatiek relletje leidde er wel toe dat in het kader van ons voorzitterschap ik op verschillende momenten onder vier ogen samenzat met verschillende Duitse staatssecretarissen en ministers. Telkens konden we het uitvoerig over de Palestijnse kwestie hebben. Telkens heb ik hen kunnen wijzen op Duitslands sleutelrol als tweede belangrijkste donor voor de Palestijnen en hun onmiskenbaar gewicht binnen de EU Raad.
Intussen ontspoorde het conflict. Een steeds groter kransje landen begon kritiek te uiten. De extreemrechtse Israëlische regering ging steeds driester te werk, overduidelijk zonder langetermijnplan en met als enig doel het conflict zo lang mogelijk te laten aanslepen. Ook toen al waren er duidelijke signalen dat Netanyahu er omwille van zijn politiek overleven alle baat zou bij hebben om een noordelijk front te openen tegen Hezbollah.
EU-commissaris Lenarčič – voorganger van de huidige commissaris Lahbib - waar ik toen net als met Europese Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands Beleid Borrell geregeld samenzat, bleek een belangrijke metgezel. Hij durfde zich uit te spreken, intern en extern. Die steun vanuit de Commissie was cruciaal om het conflict op de agenda te houden, bijvoorbeeld tijdens het Europees Humanitair Forum in februari, tijdens het EU-event met Antwerpse studenten in maart of tijdens het event met Palestijnse en Libanese middenveldorganisaties in juni.
Net wanneer de kritiek toenam, opende de Israëlische regering de aanval op het VN-systeem. De Israëlische regering verspreidde in januari het bericht dat de Palestijnse vluchtelingenorganisatie UNRWA geïnfiltreerd was door Hamas. Van Washington tot Parijs rinkelden de telefoons van bevoegde ministers. Ook wij werden door de Israëlische ambassadrice aangemaand om alle steun stop te zetten. Ondanks snelle tegenmaatregelen van de organisatie, die de enige levenslijn is voor miljoenen Palestijnen, en ondanks het uitblijven van harde bewijzen, schoot de donorgemeenschap in een kramp. Dit tot groot genoegen van de extreme stemmen in Israël. Twaalf EU-landen zetten hun samenwerking stop. Wij besloten daarop als voorzitter van de Raad om Philippe Lazzarini, het hoofd van de VN-organisatie, begin februari naar Brussel uit te nodigen. Om samen te zitten met EU-lidstaten en de Commissie in een vergaderingsmarathon die focuste op de internationaal gedeelde waardenkaders van de EU en VN.
Meer dan vier uur kon België als voorzitter, samen met commissaris Lenarčič en zwaargewicht Borrell, op de Europese lidstaten inpraten.
Twee dagen voor de vergadering, waar de donoren die goed zijn voor de helft van het jaarbudget van UNRWA verzamelden, volgde nog een rel. Israël beweerde een Hamastunnel onder het hoofdkwartier van de organisatie in Gaza-stad gevonden te hebben, nog zo’n beschuldiging waarvan tot op heden geen hard bewijs is geleverd. De allianties met commissarissen en de vooruitstrevende lidstaten waren cruciaal om de paniek te bezweren. Meer dan vier uur kon België als voorzitter, samen met commissaris Lenarčič en zwaargewicht Borrell, op de Europese lidstaten inpraten. Dat deden we nog eens over tijdens de Raad in mei. Toen zetten we de samenwerking met de Palestijnse Autoriteit op de agenda, nadat een andere commissaris, niet toevallig een Hongaarse, die had stopgezet op valse beschuldiging van terrorisme.
Door op tijd en consequent binnen onze bevoegdheid op de duurzame samenwerking met de Palestijnse bevolking te hameren, onze skin in the game als donor, en door onze positie te plaatsen binnen het kader van het internationaal recht, maakten we van een technische discussie een politieke discussie. Door een sterk functionerende Belgische diplomatie werd die politieke lijn overal ter wereld verkondigd en drong die door in standpuntinnames van andere Belgische ministers, en ja, ook van de EU.
UNANIEM
Toch moet je jezelf afvragen wat het resultaat is van onze inspanningen? De noden in de regio zijn nog nooit zo hoog geweest. Sinds 7 oktober passeerden al meer dan 225 humanitaire rapporten de revue. 2,1 miljoen Palestijnen hebben nood aan hulp. 42.000 Palestijnen in Gaza lieten het leven. De Israëlische gijzelaars zijn nog steeds niet thuis, na meer dan een jaar van verschrikkelijke gevangenschap. Op de Westelijke Jordaanoever is geweld een dagelijkse realiteit. De Israëlische regering opent front na front, waarbij men in Libanon het draaiboek van Gaza lijkt te kopiëren. De VN hebben meer dan 400 gewelddadige incidenten tegen UNRWA geregistreerd, 226 medewerkers zijn gedood. VN-experts worden gebannen, de VN-organen door het slijk gehaald en VN-blauwhelmen worden zelfs aangevallen. In die zin dreigt de oorlog ook het multilateralisme onherstelbare schade toe te brengen. De voorlopige uitspraken van het Internationaal Gerechtshof of de vraag tot aanhouding van het Internationaal Strafhof hebben schijnbaar geen effect. Zo lijkt dit het front te worden waar het internationaal recht op vastloopt. Of zelfs dreigt te sneuvelen.
En wat met de sancties aan EU-zijde, die we een jaar geleden al op tafel legden? Die zijn zo goed als onbestaand. De EU weigert momenteel vijf extremistische kolonisten toegang tot het grondgebied, de Verenigde Staten vier. Het EU-associatieakkoord met Israël loopt gewoon door. Een Europees wapenembargo blijft buiten bereik.
Toch zijn er stappen gezet. De ingetrokken steun voor UNRWA is meer dan rechtgetrokken, mede dankzij de Belgische inspanningen.
Toch zijn er stappen gezet. De EU is opnieuw gestart met UNRWA te steunen. Alle lidstaten hebben hun financiering hervat en de Commissie heeft haar steun uiteindelijk verhoogd, ondanks aanhoudende Israëlische en andere lastercampagnes. Het lopende EU-budgetprogramma voor Palestina is, na heel veel duw-en-trekwerk, verdubbeld tot 210 miljoen euro. Het budget voor volgend jaar zal nog eens het tweevoud bedragen van wat in 2024 werd toegekend. De toekomstige EU-commissaris voor het Middellandse Zeegebied heeft in haar takenpakket met stip de reconstructie van Gaza en een meerjarenprogramma voor de Palestijnse Autoriteit. In die zin is de ingetrokken steun meer dan rechtgetrokken, mede dankzij de Belgische inspanningen. Maar dat die financiële steun niet (volledig) samenhangt met politieke steun, is niet alleen een ongelofelijke smet op het Europese blazoen, het zorgt er ook voor dat de toegenomen steun ver onder de exploderende noden blijft. Die politieke inertie zal ons dus niet enkel geopolitiek kosten, maar ook budgettair. En tóch dringt het niet overal door dat internationale politiek en ontwikkelingssamenwerking communicerende vaten zijn. Nochtans is dat de essentie van internationale solidariteit.
Op het vlak van buitenlands beleid zal het ook de komende jaren een gevecht blijven. Vandaag is unanimiteit nodig om tot beslissingen te komen, waardoor heldere posities uitblijven en de EU is overgelaten tot de impulsen van commissarissen en presidenten, ten goede of ten kwade. Zelfs met unanimiteit zijn democraten bereid om compromissen te zoeken en de diplomatie hun werk te laten doen. Maar met de figuren die de radicaal-rechtse regeringen naar de Raad sturen, valt geen land te bezeilen.
Als de EU nog geloofwaardig wil zijn tegenover de rest van de wereld, zullen institutionele hervormingen nodig zijn en zal het respect voor internationale samenwerking én internationaal recht opnieuw centraal moeten staan. Dan pas kan de EU geopolitiek een kracht zijn om mee rekening te houden. En een baken van hoop voor àlle onschuldige slachtoffers van de vele humanitaire crisissen of conflicten.
Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 9 (november), pagina 6 tot 11
WIE STOPT ISRAEL?
Abonneer je op Samenleving & Politiek
Het magazine verschijnt 10 keer per jaar; niet in juli en augustus.
Proefnummer? Factuur? Contacteer ons via
info@sampol.be
of op 09 267 35 31.
Het abonnementsgeld gaat jaarlijks automatisch van je rekening. Het abonnement kan je op elk moment opzeggen. Lees de
Algemene voorwaarden.
Je betaalt liever via overschrijving?
Abonneren kan ook uit het buitenland.
*Ontdek onze SamPol draagtas.