Precies tien jaar geleden hielden velen hun adem in voor de politieke situatie in Griekenland. De links-populistische SYRIZA was volgens de peilingen op weg naar een historische overwinning. De Grieken hadden genoeg van het genadeloze bezuinigingsbeleid dat hen door de Troika werd opgelegd tijdens de eurocrisis. SYRIZA kapitaliseerde op deze onvrede en won de verkiezingen van 25 januari 2015 glansrijk. Ze was slechts twee zetels verwijderd van een absolute meerderheid en partijleider Alexis Tsipras werd premier van Griekenland.

Nu tien jaar later is er weinig over van deze politieke aardverschuiving. SYRIZA is teruggevallen van 36% in 2015 naar peilingresultaten rond de 7% nu. De partij heeft meerdere afsplitsingen moeten incasseren, met voormalige prominente ministers en zelfs een oud-partijleider die voor zichzelf begonnen. Bij de laatste afsplitsing van enkele weken geleden verloor SYRIZA haar positie als grootste partij van de oppositie tegen de centrumrechtse regering van Kyriakos Mitsotakis (Nieuw Democratie - ND). Nu het stof van deze politieke ineenstorting neergedaald lijkt te zijn, lopen veel mensen rond met de vraag: hoe is dit kunnen gebeuren en is er überhaupt een weg terug naar boven voor de partij?

REGEREN: MAKKELIJKER GEZEGD DAN GEDAAN

De ‘roze’ (kleur van SYRIZA) vloedgolf van 2015 had alles te maken met de economische crisis waarin Griekenland zich destijds bevond. De problematiek begon in 2010. De Griekse staatskas stond diep in het rood na de bankencrisis van 2008. De internationale financiële markten hadden geen vertrouwen meer, waarna de rente die de Griekse staat moest betalen over haar schulden de 30% aantikte. Het land zou failliet gaan. De Europese Unie greep in, uit angst voor de catastrofale gevolgen dat dit zou hebben voor de euro als munteenheid. De Troika – bestaande uit de Europese Centrale Bank, Internationaal Monetair Fonds en de Europese Commissie – legde grote bezuinigingspakketten op die de Griekse regering moest implementeren in ruil voor financiële steun. Op alles werd bezuinigd. Ziekenhuizen en scholen gingen dicht. Ambtenaren werden ontslagen. Investeringen werden teruggedraaid. Uitkeringen werden tot het minimale beperkt. De werkloosheid bedroeg in 2013 zo’n 28%, vier keer zo hoog als in België destijds. Een vierde van het land zat onder de armoedegrens.

De twee gevestigde partijen in Griekenland, de centrumrechtse ND en vooral de centrumlinkse PASOK, kregen er flink van langs. PASOK behaalde in de verkiezingen van 2009 nog 40% van de stemmen en kwam in 2015 onder 5% uit. Deze implosie was zo impactvol dat de term voor de electorale neergang van Europese sociaaldemocratische partijen naar de PASOK is vernoemd: Pasokificatie. Het gat dat ontstond door het grote verlies van de ND en PASOK werd grotendeels opgevuld door SYRIZA.

De partij was fel tegen het bezuinigingsbeleid. Niet alleen omdat dit beleid miljoenen Grieken de armoede induwde, maar ook omdat de Griekse democratie geen rol meer speelde. Grieken konden stemmen als ze wilden, de Troika besloot uiteindelijk waar het geld naartoe ging. Of beter gezegd, waar vandaan het geld verdween. SYRIZA beloofde tegengas te bieden tegen de Troika. In zes jaar tijd groeide SYRIZA uit van een fusie van kleine linkse splinterpartijtjes die niet eens boven de 5% wist uit te reiken naar de grootste partij van het land. Een divers electoraat bestaande uit jongeren, intellectuelen en gemarginaliseerden vestigde hun hoop op SYRIZA. Op 25 januari 2015 behaalde ze 36% van de stemmen. Dat was slechts twee zetels verwijderd van een absolute meerderheid, aangezien de grootste partij in Griekenland een bonus van 50 zetels krijgt. SYRIZA kwam in de regering en Alexis Tsipras werd premier.

Het bleek in 2015 al snel dat SYRIZA’s beloofde strategie met de Troika makkelijker gezegd dan gedaan was.

De financiële markten reageerden slecht op dit verkiezingsresultaat. De rente verdubbelde naar 12%. Hierdoor bleek al snel dat SYRIZA’s beloofde strategie met de Troika makkelijker gezegd dan gedaan was. Na een showdown in de zomer van 2015 schikte SYRIZA zich. De Troika bleek te machtig en Europese landen weigerden Griekenland te steunen zonder “hervormingen”. Dus ging de regering-Tsipras pragmatischer te werk. De bezuinigingen op de pensioenen, in de publieke sector en een grote belastinghervorming die de staatsinkomsten verhoogden, werden alsnog ingevoerd. Maar deze koerswijziging zorgde voor de eerste conflicten binnen de diverse coalitie die SYRIZA was. Kiezers voelden zich bedrogen. Minister van Financiën, Yanis Varoufakis, weigerde de nieuwe bezuinigingen uit te voeren. Hij verliet de partij en richtte MeRA25 op.

Naast de gebroken beloftes op economisch beleid, zette de regering-Tsipras ook enkele culturele hervormingen door die niet bepaald goed vielen. Griekenland stond toe dat buurland Macedonië met dezelfde naam als de Noord-Griekse regio Macedonië tot de NAVO toetrad. Echter, het land moest wel de naam aanpassen naar Noord-Macedonië. Voor velen Grieken ligt dit gevoelig omdat Macedonië grote historisch-culturele waarde heeft. Er heerst angst dat Noord-Macedonië deze ‘onterecht’ zou claimen. Verder brachten de vluchtelingenproblematiek en de ophoping van aankomende migranten de regering-Tsipras verder in de verdrukking. Voor veel Grieken huisvestte het land te veel nieuwkomers, terwijl het economisch nog niet lekker ging.

DE DOORZETTER TSIPRAS

In 2019 verloor SYRIZA de verkiezingen. De afsplitsing van Varoufakis kwam het parlement in. De ND won een absolute meerderheid door belastingverlagingen en een strenger migratiebeleid te beloven. Kyriakos Mitsotakis werd premier. Maar het verlies voor SYRIZA was minder groot dan verwacht, doordat op het laatste moment veel linkse kiezers ondanks hun teleurstelling alsnog op Tsipras stemden. Ze deden dit strategisch uit angst dat de ND de grootste partij zou worden en met de 50-zetelbonus wellicht een meerderheid zou halen. 49% van de SYRIZA-kiezers in 2019 zei om deze reden op de partij gestemd te hebben. Dat dit niet mocht baten, bracht de partij wel in een lastig parket. Tsipras bleef aan als leider omdat het allemaal toch niet zo slecht ging als verwacht. SYRIZA behaalde 32% van de stemmen, het op twee na beste resultaat ooit, en was veruit de grootste oppositiepartij tegenover de ND. De opluchting dat er geen massale afstraffing was gekomen, haalde de wind uit de zeilen van zij die de partij wilden herpositioneren, terug naar de oude waarden die verloochend zouden zijn in de regering.

In 2019 verloor SYRIZA de verkiezingen, maar Tsipras bleef aan als leider omdat het allemaalt toch niet zo slecht ging als verwacht.

SYRIZA kwakkelde op de oude voet voort. Maar met verloop van tijd werden de kloven binnen de partij steeds duidelijker. Op economisch vlak was er onenigheid. Het ene deel van de partij wilde hard oppositie voeren tegen het beleid van belastingverlagingen, bezuinigingen en privatiseringen, terwijl de groep rondom Tsipras huiverig was. Hij had zelf immers ook bezuinigd en geprivatiseerd. En SYRIZA was nou ook weer niet groots voor dat beleid afgestraft. Verder lukte het niet om een geloofwaardig alternatief aan te bieden op vlak van migratie en veiligheid waar de regering-Mitsotakis de mensenrechten aan haar laars lapte. Zo verstreken vier jaar. In 2023 ging SYRIZA de verkiezingen in zonder duidelijk profiel én met interne verdeeldheid.

SYRIZA ging bij de verkiezingen van 2023 flink onderuit. Mitsotakis werd, ondanks een reeks schandalen, herkozen met een absolute meerderheid in het parlement. Tegelijkertijd kwam de oude PASOK weer op de hielen te zitten van SYRIZA om het leiderschap op links. PASOK ging in 2021 een leiderschapswissel door en wist stapsgewijs wat steun terug te winnen. Waar SYRIZA het onderling oneens was of ze zich überhaupt moesten herpositioneren, was PASOK wel verenigd in haar nieuwe positionering. Bij de verkiezingen van 2023 viel SYRIZA terug naar 18%, terwijl PASOK op 12% kwam.

DE SLOPER KASSELAKIS

Met dit grote verlies kwam de grote interne discussie over hoe het met SYRIZA verder moest eindelijk op gang. Tsipras trad af als partijleider en in hetzelfde jaar nog werd een opvolger verkozen. Deze interne verkiezingen gingen tussen Effe Achtsioglou, oud-minister voor Werkgelegenheid onder Tsipras, en de nieuweling Stefanos Kasselakis. Beiden pleitten voor verandering. Achtsioglou wilde terug naar de kern van de partij: de oude bezuinigingen afzweren en een fel links economisch beleid voeren. Kasselakis had een onduidelijk programma. Hij is een zoon van rijke ouders die naar de Verenigde Staten immigreerden waar Kasselakis opgroeide. Kasselakis werkte als bankier voor Goldman Sachs, voerde in 2008 campagne voor Joe Biden en was vervolgens nog een paar jaar lid van de Republikeinen. Niet echt iemand die leek te passen bij de van oorsprong links-radicale SYRIZA.

De opvolger van Tsipras was Kasselakis: hij werkte eerder als bankier voor Goldman Sachs, voerde in 2008 campagne voor Joe Biden en was vervolgens nog een paar jaar lid van de Republikeinen.

Toch lukte het Kasselakis verkozen te worden tot de nieuwe leider van SYRIZA. Hij moest de partij weer doen groeien. De man presenteerde zich als vernieuwend zonder de bagage van de regering-Tsipras, in tegenstelling tot Achtsioglou die minister was in die regering. Hij beloofde de Amerikaanse Democraten te kopiëren door een brede partij op te bouwen waar alle verschillende smaken van progressieven welkom zijn. Kasselakis kreeg het voordeel van de twijfel. De enorme klap die de partij te verduren kreeg bij de verkiezingen van 2023 en de dreiging dat PASOK weer de koppositie op links zou overnemen, leidde tot paniek onder de leden. Zij kozen voor de nieuwe Kasselakis in de hoop dat hij op korte termijn het tij kon keren.

Deze hoop bleek een complete misvatting. Al snel werd Kasselakis ervan beticht ‘rechts’ en zelfs ‘Trumpiaans’ te zijn. Kasselakis betichtte de linkse critici die Achtsioglou steunden ervan dat ze in de vorige legislatuurperiode Tsipras te hebben ondermijnd. Het catastrofale verkiezingsresultaat in 2023 was dus hun schuld. Hierom koos Kasselakis ervoor om de radicaal-linkse vleugel van de partij te negeren en richting het midden te bewegen. In reactie richtte de linkse vleugel een eigen organisatie op: de ‘Paraplu’. Dit nam Kasselakis niet ter harte. Hij schreef een intern referendum uit om drie prominenten van de Paraplu te royeren. In reactie daarop splitste deze radicaal-linkse groep zich af, met onder meer Achtsioglou, en richtte ze met 11 kamerleden (van de in totaal 47 die SYRIZA had) de partij Nieuw Links op.

De interne stribbelingen hielden aan. PASOK bleef maar verder groeien, terwijl men bij SYRIZA elkaar de tent uitjaagde. In oktober 2023 won PASOK de lokale verkiezingen in Athene en Thessaloniki, en bij de Europese verkiezingen in mei 2024 was het gat met SYRIZA geslonken tot slechts 3 procentpunt. Dit terwijl de regering-Mitsotakis veel populariteit verloor en in de peilingen flink is gedaald. De weggelopen kiezers leken verder naar rechts te gaan, terwijl PASOK SYRIZA leegat. Dit was voor Kasselakis meer reden om PASOK te eclipsen, en een nog meer centrumkoers te volgen, met nog meer intern verzet tot gevolg.

In september 2024 was de rek eruit. Nog geen jaar nadat Kasselakis als leider van SYRIZA werd verkozen, werd hij afgezet. Kasselakis negeerde dit in eerste instantie en hield zich niet langer aan interne besluitvormingsprocessen. Hoe meer de interne kritiek groeide, des te meer Kasselakis zich autoritair gedroeg. Na zijn afzetting als partijleider splitste Kasselakis zich af en richtte ook hij een nieuwe partij op: Beweging voor Democratie (KD). Door deze afsplitsing raakte SYRIZA haar positie als oppositieleider in het parlement kwijt aan PASOK.

In december 2024 koos SYRIZA een nieuwe leider, Sokratis Famellos, met als belofte de rust te laten terugkeren en de partij te heropbouwen.

In december 2024 koos SYRIZA een nieuwe leider, Sokratis Famellos, met als belofte de rust te laten terugkeren en de partij te heropbouwen. De vraag is hoe dat in vredesnaam moet. SYRIZA peilt nu op een gemiddelde van 7%, ver ingehaald door PASOK die op 18% staat. De afsplitsingen MeRA25, Nieuw Links en KD zitten ieder rond de 3 à 5%. Kasselakis beloofde bij zijn verkiezing ‘de sloper van het oude’ te zijn. En dat kan je objectief niet ontkennen. Alhoewel hij het vast anders bedoelde.

OPEENSTAPELING VAN FOUTEN

De teloorgang van SYRIZA is een opstapeling van fouten. In 2015 won het de verkiezingen op basis van beloftes die niet waar te maken waren. Toen men zich nadien kon herpositioneren, naargelang de economische situatie veranderde en sociaal-culturele thema’s een belangrijke rol begonnen te spelen, deed ze dat niet. En ten slotte – toen het al te laat was – maakten ze overhaastig iemand tot leider zonder dat hij enige vorm van duidelijke binding had met de beginselen van de partij.

De komende jaren zullen interessant blijven wat de nieuwe dynamiek in de Griekse politiek zal zijn van een steeds meer impopulaire Mitsotakis. Maar of SYRIZA hierin een rol van betekenis in zal spelen, valt ten zeerste te betwijfelen.

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 2 (februari), pagina 59 tot 63

• Griekenland
• Syriza
• Alexis Tsipras

LINKS IN EUROPA