Op 23 februari trekken de Duitsers vervroegd naar de stembus nadat de verkeerslichtcoalitie van bondskanselier Olaf Scholz in november met veel drama uit elkaar spatte. Sinds de Duitse sociaaldemocraten in 2021 ietwat onverhoopt de verkiezingen wonnen, probeert de SPD in 2025 een historische nederlaag af te wenden en kan het deze keer zelfs het leiderschap op links verliezen.

Vandaag ziet de wereld er immers volledig anders uit dan aan het begin van de legislatuur. Het idee van een eeuwigdurende vrede in Europa met een minimalistisch Duits militair engagement werd door Rusland in 2022 definitief aan flarden geschoten. Daarmee stopte ook de toestroom aan goedkope Russische energie en werd de Duitse industrie de adem afgesneden. Intussen vervelde China dan weer van complementaire handelspartner tot moordende concurrent in de eigen auto-industrie en gaat de Duitse economie voorlopig zonder rem de dieperik in. Voor het tweede jaar op rij zit Duitsland in een recessie en elk week wordt ergens een nieuwe reeks ontslagen aangekondigd. Het Duitse model lijkt failliet te zijn. Krijgt de SPD als gezicht van de afscheidnemende regering daarvoor de rekening gepresenteerd of kan Scholz andermaal een stevige remontada neerzetten met zijn Made in Germany-beleid?

LAGE POPULARITEITSCIJFERS

De cijfers liegen er niet om. Terwijl het in 2022 met 25,7% nog de verkiezingen won, schommelt de SPD in de peilingen al meer dan een jaar tussen de 14% en 17%. Op ruime afstand van de stabiele 30% die zijn conservatieve uitdager Friedrich Merz van de CDU virtueel vastheeft. Reken daarbij de extreemrechtse AfD die al een jaar flirt met de magische 20%-grens en de concurrentie van de centrumlinkse coalitiepartner Bündnis 90/Die Grünen en de SPD zou zowaar kunnen terugvallen tot de vierde plaats. Pijnlijk voor een partij die nu nog trots de kanselier levert. Drie maanden voor de verkiezingen in 2021 peilde de SPD ook nog op 14%, maar nu is het anders.

Terwijl de SPD in 2022 met 25,7% nog de verkiezingen won, schommelt ze in de peilingen al meer dan een jaar tussen de 14% en 17%.

Sinds de Duitse eenmaking haalde een zittend kanselier nog nooit zulke lage populariteitscijfers als Olaf Scholz. Dat komt ook de eenheid binnen de partij niet ten goede. Het hielp eveneens niet dat SPD-defensieminister Boris Pistorius in sommige lijstjes tot populairste politicus gekroond werd. Langer dan gezond is, werd daardoor binnen de SPD publiek getwijfeld of men wel überhaupt met Scholz dan wel Pistorius als kopman naar de nieuwe verkiezingen moest trekken. Peilingen blijven peilingen, maar de kans is dus groot dat de conservatieve CDU-miljonair Friedrich Merz over enkele weken Olaf Scholz aflost als kanselier. Voor de SPD gaat het eigenlijk niet meer om de overwinning, maar vooral: kan de partij het gezicht redden en met een aanvaardbare verkiezingsuitslag een historisch dieptepunt onder de 20% vermijden?

HET WIRTSCHAFSWUNDER DAT NIET KWAM

De coalitie tussen sociaaldemocraten, groenen en liberalen schoot eind 2021 uit de startblokken als een innovatieve hervormingsregering die wilde investeren in de klimaattransitie, hernieuwbare energie, digitalisering en een rechtvaardiger sociaal beleid. Scholz genoot bij de start relatief veel vertrouwen onder de bevolking en wilde zich met grote investeringsprogramma’s profileren. Scholz zag zelfs een herhaling van het Duitse Wirtschafswunder mogelijk: “Door de hoge investeringen in klimaatbescherming zal Duitsland een tijdlang groeicijfers kunnen bereiken zoals in de jaren 1950 en 1960.” Een koortsige droom, twee recessiejaren en tienduizenden ontslagen later ziet de situatie er anders uit.

In het begin kon de SPD vrij snel enkele belangrijke verkiezingsbeloftes inlossen.

In het begin kon de SPD vrij snel enkele belangrijke verkiezingsbeloftes inlossen. Met de verhoging van het wettelijk minimumloon naar 12 euro per uur in 2022 konden miljoenen loonbriefjes gevoelig verbeterd worden. Ter vergelijking: in 2020 bedroeg dat minimumloon nog 9,35 euro per uur. De SPD nam ook afscheid van Schröders bekritiseerde Hartz IV-sanctiesysteem van werkloosheidsuitkeringen met de introductie van het nieuwe “Bürgergeld”. Meer vertrouwen in mensen, hogere uitkeringen en minder bureaucratische verplichtingen die onder Hartz IV uitmondden in financiële sancties voor mensen die al op de grond lagen. In een doorgedreven duale arbeidsmarkt met veel werkende armen is dat geen overbodige luxe. Partijpolitiek had de transitie van Hartz IV naar het Bürgergeld voor de SPD iets weg van een spiritueel zuiveringsritueel, waarmee het eindelijk de Schröder-erfenis achter zich kon laten en de verschillende facties kon verenigen.

Er waren echter ook heel wat splijtzwammen die de regering de voorbije crisisjaren blootstelden aan hevige kritiek. Bijna twee jaar lang kibbelden de coalitiepartners publiekelijk over het controversiële Heizungsgesetz (verwarmingswet), het paradepaardje van de groenen met ambitieuze eisen voor de plaatsing van nieuwe verwarmingssystemen. Elk geïnstalleerd systeem moet volgens die wet voor 65% op hernieuwbare energie werken. Bij nieuwbouwwoningen al vanaf 2024, voor andere woningen met beperkte overgangsregelingen tot maximaal 2028. Onbetaalbaar voor jonge starters die willen renoveren of middenklassers die iets op de huurmarkt willen zetten? In een tijd waar de woningnood hoog is, de huurprijzen acuut blijven stijgen en de vastgoedprijzen voor het eerst sinds lang dalen, is het makkelijk verwijten dat het beleid de voeling met de realiteit kwijt is. De groene vicekanselier Robert Habeck wou zelfs verder gaan en olie en gas vanaf 2024 algemeen verbieden in nieuwe installaties, maar gaf later schoorvoetend toe het draagvlak bij de bevolking verkeerd ingeschat te hebben: “Ik ben te ver gegaan”. De SPD zit er duidelijk mee verveeld om mee tot de groene ivoren toren gerekend te worden en gaf tijdens de verkiezingscampagne al aan de nieuwe wet grondig te willen herzien. CDU wil de wet volledig afschaffen.

Er waren nog meerdere kritieke momenten die de verkeerslichtcoalitie nekten. Zo was er de geplande kernuitstap in 2023 die ondanks de geopolitieke crisis en de afkoppeling van de Duits-Russische gaspijpleiding Nord Stream toch werd uitgevoerd. Een kernuitstap waartegen ook de liberale coalitiepartner FDP zich tot het laatste moment verzette. De gevreesde koude winter waar het licht uitging kwam er niet, mede dankzij nieuwe LNG-contracten met oliestaten als Qatar en een hoger gebruik van zeer vervuilende bruinkool in verouderde elektriciteitscentrales. Een geloofwaardige omzetting van de groene transitie bracht dat niet met zich mee. De energieprijzen swingen verder de pan uit en de Duitse industrie kampt met grote tekorten. Ja, de Duitse uitstoot van broeikasgassen bereikte in 2023 weliswaar het laagste punt in 70 jaar, maar dat kwam ook voort uit het feit dat de industrie niet op volle toeren kon draaien en de Duitse economie kromp. Dat is één van de paradoxen die de Scholz-regering nooit helemaal de baas kon.

Het nekschot kreeg de regering-Scholz toen het Duits Grondwettelijk Hof eind 2023 oordeelde dat de financiering van het Klimaat- en Transitiefonds ongrondwettelijk was.

Het spreekwoordelijke nekschot kreeg de regering-Scholz toen het Bundesverfassungsgericht, het Duits Grondwettelijk Hof eind 2023 oordeelde dat de financiering van het Klimaat- en Transitiefonds ongrondwettelijk was. Dat fonds met de omvang van 60 miljard euro was opgemaakt met budget buiten de begroting dat oorspronkelijk bestemd was ter bestrijding van de coronacrisis. Een onrechtmatige herbestemming van middelen, aldus het Hof. De rigoureuze hantering van de Schuldenbremse (‘schuldenrem’), de grondwettelijke regel die bepaalt dat de jaarlijkse schuldopname niet groter dan 0,35% van het bbp mag zijn, werd door het Hof in haar oordeel doorgetrokken. Tientallen grote investeringsplannen en miljoenenprogramma’s werden zo in het midden van de legislatuur genadeloos teruggeschroefd in een economisch klimaat dat schreeuwt om meer investeringen, niet minder. De enige optie om zich nog van dat debacle te herstellen was de Schuldenbremse buiten werking te plaatsen, maar net op dat moment draaide FDP-voorzitter en minister van Financiën de vijs van de Duitse begrotingsorthodoxie extra aan. Opgejaagd door de CDU-oppositie en gesteund door een réveil van het internationale libertarisme van Milei en kompanen, legde Lindner meerdere keren besparingsplannen op tafel als pasmunt, wat uiteindelijk tot de spectaculaire crash van de regering leidde in november 2024.

“ICH BIN NICHT KAISER WILHELM”

De enige speech van Scholz die bij zal blijven, is wellicht het moment waarop hij Lindner als minister van Financiën publiekelijk op de keien zette en daarop nieuwe verkiezingen aankondigde. Zo verontwaardigd en strijdbaar als toen, zo zakelijk en terughoudend leek Scholz als kanselier. Waar bondskanselier Merkel steevast het voortouw nam tijdens crisismomenten, probeerde Scholz vooral een goede moderator te zijn achter de schermen van een onuitgegeven coalitie met drie partijen.

Tijdens de huidige verkiezingscampagne wordt hem dan ook uit verschillende hoeken een gebrek aan leiderschap aangewreven in de steun aan Oekraïne. De Russische invasie van Oekraïne was in Duitsland een grote schok. Zeker binnen de SPD deed de vaststelling pijn dat de ingebeelde speciale relatie tussen Duitsland en Rusland en de wederzijdse economische onafhankelijkheid dan toch niet had geleid tot meer veiligheid en stabiliteit op het Europese continent.

In tegenstelling tot wat sommige Berlijnse denktanks schrijven, weet Scholz echter wel waarmee hij bezig is. Zijn Oekraïnebeleid bestaat uit twee pijlers: enerzijds de materiële steun leveren die nodig is als grootste ondersteuner van Oekraïne na de VS in absolute cijfers. Anderzijds ziet hij het als zijn heilige missie om de oorlog met Rusland niet te laten uitdijen in Europa. In 2022 verwoordde hij dat in regeringsonderhandelingen gevat met de uitspraak: “Ich bin nicht Kaiser Wilhelm”, verwijzend naar de keizer die mee het kruitvat aanstak aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.

Scholz heeft met zijn historische 'Zeitenwende'-speech na de invasie in Oekraïne zelf voor een echt keerpunt gezorgd in het Duitse defensiebeleid, niet zonder risico binnen een partij als SPD.

Dat neemt niet weg dat Scholz met zijn historische Zeitenwende-speech na de invasie in 2022 zelf voor een echt keerpunt heeft gezorgd in het Duitse defensiebeleid, niet zonder risico binnen een partij als SPD met een belangrijke pacifistische factie. Met een bijkomend budget van 100 miljard euro voor defensie werd uiteindelijk in 2024 voor het eerst in 20 jaar de NAVO-doelstelling van 2% bbp defensie-uitgaven gehaald. Tegelijk is het Scholz die binnen de regering meermaals op de rem stond voor extra Oekraïense steuntoezeggingen met tanks en raketten, ondanks herhaaldelijk aandringen van de groenen en SPD-minister Pistorius. De kanselier zelf weigerde de levering van Taurusraketten aan Oekraïne. Geen Duitse raketten op Russische bodem. Sommigen vinden dat een lafhartige stellingname van de SPD, maar onderschat niet in welke mate de Duitse bevolking argwanend staat tegenover alles wat met oorlog en wapens te maken heeft. Dat voelt Scholz goed aan en in de verkiezingscampagne neemt hij graag de rol op van Friedenskanzler tussen enerzijds transatlantici Merz en Habeck en anderzijds radicaal-linkse en extreemrechtse Russlandversteher Sahra Wagenknecht en Alice Weidel die de kaart spelen van “Diplomatie statt Waffen”. In de strijd om het leiderschap op links kan dit misschien de doorslag geven. Want daar vergalopperen nota bene de groenen zich momenteel met hun verkiezingsbelofte om de defensie-uitgaven naar 3,5% bbp te brengen.

MADE IN GERMANY

Virtueel 15% ophalen in slechts enkele weken tijd zal waarschijnlijk niet meer lukken en dat weten ze in de partijcentrale van het Willy-Brandt-Haus ook. De SPD-tactiek bestaat erin, net zoals in 2021, om vooral zo weinig mogelijk uitschuivers te maken en hopen dat de tegenstanders dat wel doen. Alleen is de conservatieve CDU/CSU rond Merz meer verenigd dan destijds rond Armin Laschet. De kans is reëel dat de SPD wel nog wat terrein kan goedmaken, want economie en industrie staan centraal in deze campagne. Met “Wij strijden voor u” als kernboodschap gaat de SPD de straat op en pleit het voor een fiscale hervorming die voor 95% van de bevolking een lastenverlaging betekent. Het principe is simpel: 95% betaalt minder, 1% betaalt meer. Het wil ook in tijden van hoge inflatie de koopkracht versterken door de BTW op basisproducten te verlagen van 7% naar 5%.

Op het juiste moment kwam de SPD met een industrieel plan op de proppen, “Made in Germany”, dat ook leest als een antwoord op Trumps “America First”.

Een klassieke koopkrachtcampagne combineert de SPD met het uitspelen van de sociaaldemocratische competenties op industrieel vlak. Op het juiste moment kwam de SPD met een industrieel plan op de proppen, “Made in Germany”, dat ook leest als een antwoord op Trumps “America First”. De SPD wil investeerders in Duitsland belonen met 10% belastingteruggave op investeringen in bedrijfsapparatuur. Er staat ook een premie klaar voor de aankoop van elektrische wagens die gemaakt werden in Duitsland. Een heus Duitslandfonds van 100 miljard euro moet investeringen in strategische sectoren aanzwengelen, zoals in de staalindustrie, elektriciteitsvoorzieningen en waterstofinfrastructuur, maar moet ook een massale uitrol van laadpalen voorzien. De SPD heeft geleerd uit de ontkoppeling van Russische energie. Ze vindt dat Duitsland niet afhankelijk mag blijven van China voor staal en de concurrentie in de auto-industrie moet terugduwen. De maakindustrie moet in Duitsland blijven.

Of het genoeg zal zijn voor een aanvaardbaar verkiezingsresultaat, is een open vraag. De waardering ervan hangt af de historische 20% als ondergrens en ook van het feit of het Bündnis 90/Die Grünen en de AfD kan voorblijven. Het is in ieder geval waarschijnlijk dat Olaf Scholz aan zijn laatste weken als bondskanselier bezig is. Omdat het deze keer realistisch is dat partijen zoals Die Linke en FDP de kiesdrempel niet halen en de extreemrechtse AfD rond de 20% scoort, zouden CDU/CSU en SPD met een meerderheid van zetels nog maar eens tot elkaar veroordeeld kunnen worden. Dan mogen ze alsnog in een Große Koalition het failliete Duitse model repareren waar ze samen de voorbije 25 jaar verantwoordelijk voor waren en elkaar tijdens de coalitiegesprekken niet zonder een vleugje ironie in de ogen kijken: “Wie geht's, sagte der Blinder zu dem Lahmen. Wie Sie sehen, antwortete der Lahme.”

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 2 (februari), pagina 50 tot 54

• Duitsland
• SPD
• links
• Olaf Scholz

LINKS IN EUROPA