'Time will tell, time will tell. Time alone will tell', zong reggae-zanger Jimmy Cliff. Terwijl Cliff zich in het lied afvroeg wat zijn verleden voor de toekomst zal betekenen, spreekt het verleden boekdelen over het onthaal en de opvang van vluchtelingen vandaag. Wat vertelt de tijd ons? Een historische lezing toont patronen van gewenste en ongewenste vluchtelingen, waarbij ze respectievelijk geframed worden als 'deserving' en 'undeserving refugees'. Kortom, vluchtelingen die bescherming verdienen en anderen die het niet (echt) verdienen.

'OEKRAÏNERS ALS BROEDERS VERZORGEN'

Dat de Oekraïners in de eerste categorie passen spreekt voor zich. De Russisch-Oekraïense oorlog aan de grenzen van de Europese Unie brengt een golf van solidariteit op gang. Oekraïners zijn 'onze broeders', klinkt het. Ursula Van der Leyen verwoordt het als: 'Ze behoren bij ons.' Volgens Bart De Wever zijn Oekraïense vluchtelingen 'échte vluchtelingen'.¹ Staatssecretaris Sammy Mahdi stelt dat dit gaat om 'opvang in eigen regio'.² De Europese richtlijn voor Tijdelijke Bescherming voor ontheemden uit 2001, die nu opeens (terecht) gebruikt wordt om de enorme druk op asieldiensten te verlichten, vermeldt echter niks over 'locatie' noch 'nabijheid'. Ook de staatssecretaris benoemt deze vluchtelingen als 'broeders': 'Tegenover de Russische agressie, zal Europese eenheid en solidariteit staan. De mensen die nu vluchten zullen we als broeders verzorgen. Want dat is wat we zijn'.³ Wie lang genoeg met asiel en migratie bezig is, herinnert zich de verhalen over Oost-Europese migranten binnen Europa na de uitbreiding van de Europese Unie, die veraf stonden van 'broederschap'.

Hoe dan ook, de preferentiële toegang van Oekraïense vluchtelingen tot veilige en legale wegen, maar ook opvang en sociale rechten, leidt tot een waaier van vragen: Wat maakt deze oorlog zo anders dan alle andere oorlogen? Wat maakt deze vluchtelingen zo anders dan alle andere vluchtelingen van de voorbije twee decennia? Welke functie heeft de retoriek over 'deserving' en 'undeserving refugees'? En om verleden, heden en toekomst met elkaar te verbinden, welke performatieve kracht heeft dat discours, of wat brengt het voort?

VLUCHTELINGEN WORDEN GEÏNSTRUMENTALISEERD

In de meest basale termen is een vluchteling iemand die zich (1) buiten zijn/haar eigen landsgrenzen bevindt en (2) niet meer kan rekenen op de bescherming van de staat waar hij/zij vandaan komt (als inwonend burger of als wettig inwoner zonder burgerschap). Het Vluchtelingenverdrag van Genève uit 1951 behelst nog een ander element: een gegronde vrees voor vervolging. Omdat die vervolging geïnterpreteerd wordt als 'vervolging door de eigen regering' vallen oorlogsvluchtelingen eigenlijk tussen kant en wal. Het vluchtelingenstatuut, zoals gedefinieerd in de Geneefse Conventie, is op hen niet van toepassing. In België vult sinds 2006 het subsidiaire beschermingsstatuut die leemte. Oekraïense oorlogsvluchtelingen zijn dus niet anders dan andere oorlogsvluchtelingen uit recente conflicten, zoals dat in Syrië. Ze zijn niet 'echter', maar zeker ook niet 'minder echt'.

Waarom werd voor hen dan een richtlijn uit 2001 van onder het stof gehaald? De Tijdelijke Beschermingsrichtlijn werd indertijd ingesteld na de Joegoslavische oorlogen in de jaren 1990 en moest dienen om bescherming te bieden na een 'massale toestroom van ontheemden' en om de 'lasten' te verlagen van de landen van eerste opvang. In feite maakt de Richtlijn het eenvoudiger om aan internationale solidariteit te doen binnen de Unie, door middel van herverdeling van de ontheemden. Het laat toe om de normale asielprocedure binnen de Unie te omzeilen: de Dublinregulaties, die stipuleren dat een persoon asiel moet aanvragen in het eerste land waar hij of zij is toegekomen. De kampen in Griekenland laten zien hoe moeilijk het gebleken is om in het Dublinsysteem tot effectieve solidariteit tussen de lidstaten te komen. Het bestaat in principe, maar eigenlijk nagenoeg niet in de praktijk.⁴

Wie afstand neemt, ziet hoe vluchtelingen 'inzetbaar' zijn in de alledaagse politiek.

Als we kijken naar solidariteitsmechanismes met mensen op de vlucht in de geschiedenis zien we hoe vluchtelingen vaak geïnstrumentaliseerd zijn in het politieke discours en in concreet beleid. Wie afstand neemt, ziet hoe vluchtelingen 'inzetbaar' zijn in de alledaagse politiek. Tijdens de Koude Oorlog, bijvoorbeeld, waren Oost-Europeanen die het communisme ontvluchtten zoals Hongaarse vluchtelingen in 1956 bijna per definitie welkom in het Westen.⁵ De wenselijkheid van vluchtelingen heeft dus ook altijd te maken met politiek gefabriceerde identificatie, zowel wat 'het vijandsbeeld' betreft, als wat de vluchtelingen zelf betreft waarmee we ons al dan niet kunnen identificeren.

'DESERVING' EN 'UNDESERVING REFUGEES'

In de literatuur spreekt men over 'deserving' en 'undeserving refugees': zij die bescherming verdienen en zij die het niet verdienen. Rosemary Sales zag als een van de eersten in het Britse asielbeleid een onderscheid opduiken tussen 'echte vluchtelingen' en 'economische gelukszoekers'.⁶ Intussen gebruiken we – zoals Tom Naegels in De Standaard deed aan het begin van deze vluchtelingencrisis – de termen ook om onderscheid te maken binnen de groep van mensen op de vlucht, tussen zij 'die het waard zijn door ons geholpen te worden' en zij die dat niet zijn, omwille van politieke, economische, culturele en morele redenen.⁷

Oekraïense vluchtelingen zijn, met andere woorden, mensen op de vlucht waarmee we ons kunnen identificeren, waardoor ze meer toegang krijgen tot veilige en legale routes. In tegenstelling tot vluchtelingen uit Arabische landen of vluchtelingen uit Afrika zoals Eritrese en Somalische vluchtelingen, die allen een gevaarlijke tocht voor de boeg hebben door de Sahel en de hel van Libië, en vastlopen in de zogenaamde 'vergeetgaten', waarover Linda Pohlman schrijft, zoals in Moria (Lesbos) of Lipa (Bosnië).⁸

Daarnaast worden 'deserving refugees' vaak geframed als meer inschakelbaar in de economie. Oekraïners krijgen niet alleen een bevoorrecht statuut, omdat ze via de tijdelijke bescherming meteen toegang krijgen tot een leefloon en dienstverlening van OCMW's en bovendien wordt hun potentieel meteen in de verf gezet. Minister-president Jan Jambon stelde bij het begin van de crisis dat deze oorlog een enorme opportuniteit was. Hij verwees naar de openstaande vacatures waar weinig scholing en taalkennis voor nodig is.⁹

MORELE OVERWINNING

Een cruciale component hierin is geopolitiek. De Oekraïense voortvluchtigen worden als vluchteling (h)erkend omdat ze op de vlucht zijn voor een duidelijk conflict, met een duidelijke vijand, waarvoor Europa/het Westen vreest, maar waar het zich ook kan van afzetten. In dit conflict, anders dan in het Midden-Oosten, is het morele gezag van het Westen (quasi) ongeschonden. Bovendien biedt het conflict aan de westerse mogendheden de kans om een morele overwinning te boeken op het Russische regime. Dat is de reden waarom nu plots Oekraïners als 'broeders' worden aangeduid, hoewel ontheemding voor velen uit de regio een veel ouder zeer is, dat zeker na de annexatie van de Krim in 2014 heel acuut werd, maar waarvoor het Westen nauwelijks aandacht had.¹⁰

Het conflict biedt aan de westerse mogendheden de kans om een morele overwinning te boeken op het Russische regime.

Over die morele overwinning schreef Yen Le Espiritu in de context van de Vietnamese vluchtelingen in de Verenigde Staten dat de opvangstinspanningen de Amerikanen hielpen om het trauma van de verloren oorlog te overwinnen. Via de inspanningen om mensen te helpen Vietnam te verlaten, claimden de Amerikanen het morele overwicht. Espiritu noemde het 'we-win-even-when-we-lose syndrome'.¹¹ Net zoals in Oekraïne was het vluchtgegeven voor Vietnam veel ouder. Al sinds de jaren 1940 zaten er ontheemden in kampen in Thailand. Het was pas toen het (geo)politiek interessant werd, dat vluchtelingen uit Vietnam 'deserving' werden en dat ze konden rekenen op veilige hervestigingsopties naar de Westerse wereld.

De genereuze opvang van Oekraïense vluchtelingen vervult dezelfde taak. Het geeft het Westen een doel in een oorlog, waarin het zich eigenlijk niet echt wil mengen. Solidariteit dient om een morele overwinning te boeken op Poetin. De vluchtelingen ondermijnen zijn gezagsclaim, het gegeven dat hij in Oekraïne zou optreden als 'bevrijder'. De morele overwinning vervaagt ook de geopolitieke complexiteit waarbij het Westen en de NAVO wel degelijk een rol spelen in het voortbrengen van spanningen met Rusland of een hand hebben in de machtsproductie van Poetin en het Kremlin, door allerlei economische banden en afhankelijkheid uit te bouwen.

ANDERE BREUKLIJNEN

Maar daarmee is niet het hele verhaal verteld. Observatoren wezen al heel vlug na het uitbreken van het conflict op de duidelijk etnische breuklijnen die lopen tussen deze nieuwe groep van 'Europese' vluchtelingen en vluchtelingen uit Syrië, Afghanistan, Yemen of Nigeria. Deze crisis maakt het opnieuw pijnlijk duidelijk dat het vluchtelingenbeleid in Europa gestroomlijnd wordt volgens de assen etniciteit, godsdienst en geslacht, waarbij er een duidelijke voorkeur is voor witte christelijke niet-mannen (vrouwen, kinderen, en mensen uit de LGBTQ+ gemeenschap).

Ook hier is het interessant om even terug te kijken in de geschiedenis, opnieuw naar die Vietnamese episode toen etniciteit blijkbaar van geen tel was. In de jaren 1970 gloorde inderdaad even de hoop op een werkelijk universeel vluchtelingenregime, van en voor de hele wereld, buiten de contouren van Europa om. Dat gebeurde al voor de val van Saigon, in 1972 toen meer dan 25 landen zich engageerden om een nieuwe thuis te bieden aan Aziaten (afkomstig uit voormalig Brits-Indië), die verdreven waren uit Oeganda door Generaal Idi Amin en in 1973, toen meer dan vijftig landen hetzelfde deden na Generaal Augusto Pinochets coup in Chili.

Ook Vietnamese vluchtelingen werden massaal hervestigd: tussen 1975 en 1997 vonden ongeveer drie miljoen mensen uit voormalig Indochina een nieuwe thuis in een veertigtal landen. Deze schijnbaar kleurenblinde aanpak had echter een schaduwzijde. Al in 1979 besliste een coalitie van (voornamelijk westerse) landen op aansporen van het Verenigd Koninkrijk dat vluchtelingen enkel nog hervestigd konden worden indien ze Vietnam niet hadden verlaten. Het Vietnamese communistische regime moest ervoor zorgen dat Vietnamezen het land niet meer uit konden. Al wie wilde emigreren, moest in Vietnam wachten op een beschikbare hervestingsplek in het Westen. De maatregel was zogezegd nodig om te voorkomen dat meer mensen de bijzonder dodelijke oversteek op zee zouden maken. Hoewel dit opzet in de literatuur vaak als nobel en humanitair wordt beschouwd, toont recent empirisch onderzoek dat het de bedoeling was van de westerse grootmachten om de 'uitstroom' uit Vietnam te stoppen. Eerder dan een programma voor een 'ordelijke emigratie', werd het Vietnamese Orderly Departure Program een moratorium op vertrek. Aan de basis hiervan lag een sterke reflex in het Westen om migratie van niet-Europeanen opnieuw strenger te controleren en grenzen opnieuw rond de eigen etnische groep te sluiten. De openheid was van korte duur geweest en de gevolgen dragen we vandaag nog steeds.

SOLIDARITEIT ONDERGRAVEN

Mensen die zich de laatste jaren op het terrein met vluchtelingen hebben beziggehouden, waren bij aanvang van de oorlog in Oekraïne verbouwereerd over het verschil in aanpak. Het gaat dan vooral over de massale opvang die opeens mogelijk werd. Denk aan de oproep #PlekVrij vanuit de staatssecretaris Sammy Mahdi, terwijl een aantal jaren geleden mensen van het Burgerplatform voor hulp aan vluchtelingen uit het Midden-Oosten en Afrika werden gecriminaliseerd. Hoewel wetsvoorstellen over woonstbetredingen voorlopig konden worden tegengehouden, deed deze Vivaldi-regering verwoede pogingen om ze alsnog mogelijk te maken.¹²

Dan is er nog de kwestie van 'nabijheid', die in één adem werd genoemd met de Tijdelijke Beschermingsrichtlijn, hoewel ze geen officieel criterium voor de toepassing ervan is. Deze officieuze toevoeging sluit zonder wettige reden of noodzaak de toepassing uit voor personen uit verder gelegen landen. Het lanceren van niet-juridische terminologie heeft echter impact op de mogelijkheid van het gebruik ervan in de toekomst. Het bestendigt de grote ongelijkheid die we op het terrein zien tussen Oekraïense vluchtelingen die (terecht) veilige en legale vluchtroutes krijgen omdat ze geframed worden als 'onze broeders' 'uit de regio', terwijl anderen ten prooi vallen aan mensensmokkel of simpelweg (dreigen te) verdrinken in de Middellandse of de Noordzee.

De performatieve kracht van begrippen als 'echte vluchtelingen' raakt vandaag in de praktijk veel basiswerkingen en sociale organisaties die met mensen op de vlucht werken. De angst die daar leeft, door retrospectieve vragen over de behandeling van andere categorieën van vluchtelingen, over de betekenis daarvan voor het recht op asiel en internationale bescherming, is terecht. Zeker tegen de achtergrond van het Europese migratiepact in opmaak dat meer dan ooit een verschil tussen binnen- en buitengrenzen zal maken. Het is duidelijk dat beleidsmakers die performatieve tools over 'deserving' versus 'undeserving refugees' inzetten om het gangbare asielrecht, dat toelaat om internationale bescherming te vragen hier in België, te ondermijnen. De screenings en controles aan de buitengrenzen aan sneltempo, in condities van feitelijke detentie, geven aan dat het dominante uitgangspunt in deze aanpak het wantrouwen tegenover 'undeserving refugees' is.

Beleidsmakers zetten performatieve tools in over 'deserving' versus 'undeserving refugees' om het gangbare asielrecht te ondermijnen.

Toch valt het ook voor de Oekraïense vluchtelingen nog af te wachten hoe lang de gastvrijheid werkelijk zal duren. De eerste gezinnen – vooral vrouwen en kinderen, maar ook enkele vaders die net op tijd vluchtten – waren nog maar aangekomen en geregistreerd, en de retoriek van gastvrijheid begon al te sputteren. Het leefloon werd weggezet als te duur en er doken al snel pleidooien op om de Oekraïners toch maar te behandelen als 'gewone' asielzoekers, lees: met een aanbod van brood, bed en bad – een maatregel ingevoerd door Maggie De Block in 2019. In een schaamteloze passage vergeleek Bart De Wever in De Afspraak de vluchtelingen uit Oekraïne met honden uit een asiel en vermeldde hij dat er in zijn stad al gevallen waren van mensen die 'hun' vluchtelingen waren komen 'teruggeven' omdat het 'niet was wat ze ervan verwacht hadden'.¹³ Met andere woorden, ook deze solidariteitsgolf heeft duidelijk haar limieten. Het lijkt erop dat zelfs Europese ('echte') vluchtelingen niet meer kunnen ontsnappen aan de maatregelen die in de voorbije decennia ons asielrecht hebben ondergraven.

'TIME ALONE WILL TELL'

'Time alone will tell'. De tijd vertelt ons het meer 'unheimliche' verhaal van hoe rechtskaders over wat we vandaag 'internationale bescherming' noemen, altijd een politieke en ideologische dimensie in zich dragen. Niet alleen worden andere vluchtelingen ongelijkwaardig behandeld worden, als 'minder echte vluchtelingen'. De solidariteit met Oekraïense vluchtelingen stoot ook op de limieten van een systeem dat doorheen de jaren steeds restrictiever is geworden.

Het discours over 'echte vluchtelingen' ondermijnt solidariteit met anderen, op de vlucht van buiten de Europese Unie. Toch tonen enkele opvallende verschuivingen sinds het begin van de oorlog aan dat het ten zeerste af te wachten valt of de nationalistische reflex, met vaak sterk racistische ondertonen, zich uiteindelijk ook niet tegen deze groep zal keren eens het conflict minder afgelijnd en minder acuut en zijzelf minder makkelijk inzetbaar worden in het politieke spel van (morele) superioriteit.

De auteurs danken Mohamed El Khalfioui en Idesbald Goddeeris voor hun opmerkingen bij de eerste draft en de basiswerkingen voor mensen op de vlucht voor de inspirerende gesprekken, die tot nieuwe inzichten hebben geleid.

VOETNOTEN

1. https://radio1.be/luister/select/de-ochtend/bart-de-wever-over-oekraine-dit-zijn-echte-oorlogsvluchtelingen-we-moeten-hen-opvangen.↑
2. https://www.hln.be/binnenland/interview-sammy-mahdi-cdenv-laat-zijn-menselijk-gelaat-zien-oekrainers-kunnen-niet-wachten-tot-we-835-keer-vergaderd-hebben~a22dda61a/.↑
3. https://twitter.com/SammyMahdi/status/1499392396563566593?s=20&t=4zKWqqVwEItuTjLXFwWHdQ.↑
4. Debruyne, P., Moria, één van de vele morele schandvlekken van Europa. Solidariteit binnen Europa is een praktijk van afwentelen. 16/9/2020, https://www.mo.be/opinie/solidariteit-binnen-Europa-is-een-praktijk-van-afwentelen & Vermeulen, A. & Debruyne, P., Brand in vluchtelingenkamp Lipa: 'De uitzondering wordt de regel', 29/12/2020. https://www.mo.be/opinie/brand-vluchtelingenkamp-lipa-de-uitzondering-wordt-de-regel.↑
5. Ludi, R. (2014). More and less deserving refugees: Shifting priorities in Swiss asylum policy from the interwar era to the Hungarian refugee crisis of 1956. Journal of Contemporary History, 49(3), 577-598 & Taylor, B. (2016). "Their Only Words of English Were 'Thank You'": Rights, Gratitude and 'Deserving'Hungarian Refugees to Britain in 1956. Journal of British Studies, 55(1), 120-144.↑
6. Rosemary Sales, 'The Deserving and the Undeserving? Refugees, Asylum Seekers and Welfare in Britain,' Critical Social Policy 22, no. 3 (2002): 456-78.↑
7. Tom Naegels, 'Lijken Oekraïners op ons?,' De Standaard, 5/3/2022, https://m.standaard.be/cnt/dmf20220304_96568447.↑
8. Schrooten, M. & Debruyne, P., 'Sociaal werkers moeten strijden voor een ander migratiebeleid'. 8/12/2021. https://sociaal.net/boek/opengrenzenmanifest-sociaal-werkers-moeten-strijden-voor-ander-migratiebeleid/.↑
9. https://radio1.be/ontbijten-met-jan-jambon-n-va-oekraiense-vluchtelingen-zijn-absoluut-welkom.↑
10. Jo Laycock, 'Ukraine: Histories and Boundaries of a Refugee Crisis,' History Workshop, 9/3/2022, https://www.historyworkshop.org.uk/ukraine-histories-and-boundaries-of-a-refugee-crisis/.↑
11. Yến Lê Espiritu, 'The 'We-Win-Even-When-We-Lose' Syndrome: U.S. Press Coverage of the Twenty-Fifth Anniversary of the 'Fall of Saigon,' American Quarterly 58, no. 2 (2006): 329-52.↑
12. De Boeck, Ann. 'Groenen schieten plan van Sammy Mahdi (CD&V) over woonstbetredingen af: 'No pasaran.'' De Morgen, 11/6/2021. https://www.demorgen.be/gs-ba18e72a.↑
13. De Afspraak op vrijdag, 18/3/2022.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 4 (april), pagina 41 tot 47

• Oekraïne
• Rusland
• oorlog
• vluchtelingen

OEKRAÏNE

Naar een ander geopolitiek tijdperk?

David Criekemans

Waarom deze brutale oorlog tegen mijn land?

Dmytro Panchuk

De nefaste rol van de NAVO

Ludo De Brabander

Oorlog start niet met wapens

Katia Segers

Schoktherapie: van Pinochet tot Poetin?

Greg Van Elsen

Polen tussen (een beetje) vrees en (veel) hoop

Maja Wolny

Vluchtelingen die het (niet) verdienen

Pascal Debruyne en Sara Cosemans