We gebruiken ze allemaal: batterijen. In onze smartphone of computer, en steeds vaker in onze elektrische fiets, step of auto. De batterij verhit de gemoederen al eens. Wanneer je de sociale en ecologische problemen gelinkt aan de ontginning van batterijgrondstoffen zoals kobalt en lithium aankaart, word je snel weggezet als iemand die tégen de energietransitie zou zijn. Dat klopt natuurlijk niet: de ontginning van fossiele brandstoffen is minstens zo problematisch en ook de klimaatcrisis zelf leidt tot schendingen van mensenrechten en de destructie van ecologische systemen.

Een drastische omslag naar een koolstofarme samenleving is onmiskenbaar nodig, maar we kunnen bij de uitvoering ervan best leren uit de fouten van het verleden. De realiteit is dan ook genuanceerd: elektrificatie – en dus het gebruik van batterijen – is een deel van de oplossing, maar kan niet probleemloos verlopen zonder ingrijpende maatschappelijke veranderingen. De huidige cocktail van overconsumptie en een gebrek aan regelgeving voor multinationals leidt tot wantoestanden van Congo tot Chili. Niet de batterij is het probleem, maar de economische context die tot die wantoestanden leidt.

GEEN 'LOSKOPPELING' OP GLOBALE SCHAAL

Eind 2019 stelde de Europese Commissie met veel trots haar Europese Green Deal voor. Met deze strategie wil ze 'de Europese economie duurzaam maken en de klimaat- en ecologische uitdagingen omzetten in kansen'. Ze wil ook de Europese klimaatambitie voor 2030 verhogen. Dat vroegen experts en middenveld al jaren op basis van de wetenschap over het beperken van de opwarming tot maximaal 1,5°C. De nieuw aangekondigde uitstootvermindering van 55% tegen 2030 is in het licht van die wetenschappelijke inzichten zelfs nog een minimum. De vraag is nu hoe Europa dit wil waarmaken. En daar knelt het schoentje. Het belang van de Green Deal mag niet worden onderschat, maar dat ze wordt voorgesteld als een 'groeistrategie' is problematisch met het oog op een globale transitie. Willen we tegelijk de ecologische crisis aanpakken én de wereldwijde ongelijkheid verminderen, dan is oneindige groei op het Europese continent onmogelijk. Die vaststelling krijgt ondertussen zelfs bijval bij het Europese Milieuagentschap zelf.

Het probleem is dat wat Europa een 'loskoppeling van economische groei en het gebruik van hulpbronnen' noemt, niet bestaat wanneer je het op globale schaal bekijkt. Vervuilende en energie-intensieve industrieën zoals kleding- en elektronicafabrieken verhuisden massaal naar andere delen van de wereld maar de Europese (over)consumptie van kleren en smartphones is niet gestopt. De vervuiling vindt nog plaats, we zien ze gewoon niet en ze komt niet meer op het Europese conto. Ook de grondstoffen voor deze goederen komen van elders en veroorzaken daar problemen. Dat toont niet alleen dat die loskoppeling in de praktijk niet kan maar wijst ook op een voorzetting van de exploitatielogica waarop de Europese welvaart in eerste instantie is gebouwd. Net daarom waarschuwen milieu- en mensenrechtenorganisaties steeds vaker voor de mogelijke gevaren van een ondoordachte energietransitie.

Ook zonnepanelen, windmolens en auto's vragen een brede waaier aan mineralen.

Door te kiezen voor een koolstofneutraal Europa op basis van een groeiscenario, dreigt de ontginning van grondstoffen exponentieel toe te nemen. Het gaat niet alleen om batterijen, want ook zonnepanelen, windmolens en auto's zelf vragen een brede waaier aan mineralen. Zelfs een '100% circulaire economie' waarbij de keten gesloten wordt, kan dat probleem niet oplossen: ze is onmogelijk wanneer het totaalplaatje groeit en dus jaar na jaar meer grondstoffen nodig zijn. De grondstoffenkwestie staat op de Europese radar maar leidt helaas niet tot de conclusie dat net die groei het probleem is. De nieuwe grondstoffenstrategie van de EU wil vooral meer inzetten op Europese mijnbouw en vrijhandelsverdragen met productielanden 'om onbeperkte toegang te verzekeren'. Dit zijn oplossingen van het verleden.

EERLIJK ONTGINNEN IS VOORAL MINDER ONTGINNEN

Maar er zijn ook positieve signalen. Dat niet elke transitie naar een koolstofarme samenleving de juiste is, lijkt door te dringen op politiek niveau. Zo wil de Europese Commissie een hervorming van de batterijwetgeving, net omdat ze momenteel niet op maat is van de energietransitie. Het voorstel van de Europese Commissie omvat maatregelen over de volledige levenscyclus van batterijen, van de ontginning van de grondstoffen, tot ontwerp, productie, hergebruik en recyclage. De Commissie wil de Europese batterijketen niet alleen circulair maar ook eerlijk en duurzaam maken. Dat is essentieel, want laten we duidelijk zijn: die wantoestanden in Congo en Chili zijn momenteel dus wél een probleem.

Het voorstel zal in 2021 het wetgevend proces van de EU doorlopen. Tijdens dat proces is nog wat cruciale bijschaving nodig. Zo zijn de terugwinningspercentages die de Europese Commissie naar voor schuift voor lithium, nikkel, kobalt en koper te laag. Nieuwe ontginning onnodig maken is immers de eerste stap. En dat de Europese Commissie kiest voor bindende regels over mensenrechten en milieu in de volledige waardenketens van batterijen is essentieel, maar ook op dat vlak is er ruimte voor verbetering. Zo valt koper er niet onder. Nochtans is de ontginning van koper nu al problematisch met gekende cases van gezondheidsproblemen, milieuvervuiling en aanvallen op activisten onder meer in Peru, en zal de vraag naar koper door de mobiliteitsshift zelfs in een circulair scenario toenemen. Ook op vlak van aansprakelijkheid is een en ander onduidelijk. Wanneer een bedrijf het toch nalaat om zijn keten op te kuisen en schendingen van mensenrechten of vervuiling van het milieu worden vastgesteld, moet vaststaan dat dat bedrijf herstel moet mogelijk maken en aansprakelijk is voor de geleden schade. De lidstaten – en dus ook België – en het Europees Parlement hebben nu de kans om verbeteringen aan het voorstel door te voeren. De finale regelgeving zal bepalend zijn voor hoe de batterij op de Europese markt voortaan wordt geproduceerd, en dus voor een eerlijke klimaattransitie op mondiaal niveau.

Bovendien zet de Commissie dit jaar ook een meer algemene verordening rond zorgplicht voor bedrijven op de agenda. Een dergelijke algemene regelgeving zou, bij een degelijke uitwerking, een globale impact kunnen hebben op vlak van onder meer arbeidsrechten en zorg voor het leefmilieu. Als dit initiatiefer effectief voor kan zorgen dat Europese bedrijven hun waardenketens opkuisen en – zoals hoger vermeld – vergoeding en herstel voorzien in het geval er toch slachtoffers of schade blijken te zijn, dan zijn we alvast een stap dichter bij een duurzaam economisch model voor de toekomst. Het Europees Parlement stemde alvast een ambitieuze resolutie, de Europese Commissie is nu aan zet om met een sterk voorstel te komen.

Met beide voorstellen komen respect voor mens en milieu centraler te staan in de Europese economie. Dat is een belangrijke trendbreuk. Maar Europa zal keuzes moeten maken, wil ze dit én de klimaattransitie effectief realiseren. Eerlijke en ecologische ontginning van grondstoffen betekent ook (en vooral) minder ontginning. Elektrificatie kan dan ook alleen lukken door expliciet af te stappen van het groeidenken en de Europese overconsumptie bij te sturen. Batterijen zijn vooral een probleem wanneer iedereen een Tesla voor de deur wil.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 4 (april), pagina 65 tot 67

• duurzaam materialengebruik
• batterijen
• elektrificatie

DUURZAAM MATERIALENGEBRUIK